Het Europa van bezuinigingen. Het Europa van de eengemaakte markt en van de liberalisering van overheidssectoren. Van het nadrukkelijke advies om de arbeidsmarkt te flexibiliseren, publieke uitgaven te verminderen – kijk bijvoorbeeld eens naar de sociale zekerheid – en pensioenstelsels te hervormen. Het Europa van het maximale begrotingstekort van 3 procent, van de Bolkestein-richtlijn, van vrijhandelsakkoorden zoals TTIP of CETA. Het Europa van de Trojka. Bestaat dat Europa nog?
Zeker in de nasleep van de Europese staatsschuldencrisis vanaf 2009 kreeg de Europese Unie de kritiek dat het een uitgesproken neoliberaal project was. Zuid-Europese landen met een hoge schuldengraad voelden de toorn van de Trojka – de Europese Commissie, de Europese Centrale Bank en het Internationaal Monetair Fonds – om in ruil voor noodzakelijke reddingsprogramma’s drastische besparingen door te voeren. ‘Martelmethodes’, noemde voormalig Grieks minister van Financiën en econoom Yanis Varoufakis dat beleid ooit. Van de opgelegde besparingen in publieke diensten is Griekenland nog steeds niet gerecupereerd, getuige daarvan de treinramp die in februari aan 57 mensen het leven kostte en die veel Grieken wijten aan onderinvesteringen in de spoorwegen.
'Europa heeft ingezien dat lidstaten met een lage sociale bescherming de interne markt ondermijnen.'
Anne Van Lancker
Maar sinds enige tijd lijkt Europa een ander, socialer gelaat te tonen. Vorig jaar besliste de Europese Unie over een Europees adequaat minimumloon in alle lidstaten, ingebed in een sterk sociaal overleg en collectieve loononderhandelingen. Onderzoekers van het HIVA-Onderzoeksinstituut voor Arbeid en Samenleving noemden dat ‘een radicale breuk met het verleden’. ‘Tot enkele jaren geleden’, stipten ze aan, ‘zette de Europese Unie lidstaten actief aan om systemen van sectoraal overleg te verzwakken.’
Hendrik Vos
Anne Van Lancker
Daar bleef het niet bij. Vorig najaar kwam er een Europese Richtlijn voor toereikende minimale inkomenssteun voor alle Europeanen, wat de bijstandsuitkeringen in alle lidstaten tot boven de armoedegrens moet optillen. De Raad van de Europese Unie bereikte tezelfdertijd een akkoord over een Europese minimumbelasting die grote bedrijven in verschillende lidstaten, met een jaarlijkse winst van meer dan 750 miljoen euro, verplicht om een winstbelasting van tenminste 15 procent te betalen. Bovendien investeert de Europese Unie met het post-COVID-19-herstelplan Next GenerationEU liefst 750 miljard euro, in het bijzonder in innovatie en gezondheidszorg; een breuk met het economische besparingsbeleid van het vorige decennium.
In het klimaatbeleid heeft de Europese Commissie onder voorzitterschap van Ursula Von der Leyen (EVP) een voortrekkersrol opgenomen, waar veel lidstaten dat nalaten. De Europese Green Deal wil van Europa het eerste klimaatneutrale continent maken tegen 2050. Het recente Green Industrial Plan van 250 miljard euro moet de economie vergroenen, en de Europese Investeringsbank heeft een uitdrukkelijke groene identiteit gekregen: tegen 2025 moet de helft van de leningen van de EIB naar klimaatrelevante projecten gaan.
Voor voormalig Europarlementslid (1994-2009) Anne Van Lancker (sp.a/Vooruit) kwam de kentering iets na 2010. ‘Men heeft snel geconstateerd dat streng besparingsbeleid niet het juiste antwoord was’, zegt de huidige voorzitter van armoedevereniging Decenniumdoelen. ‘De omslag kwam uit Duitsland. Dat stond altijd op de rem voor sociale initiatieven en eiste budgettaire orthodoxie. Sociaal beleid was de bevoegdheid van de Länder, en zij verdedigden dat subsidiariteitsbeginsel. Maar nu is Duitsland vaak een sociale voortrekker. Ze hebben ingezien dat lidstaten met een lage sociale bescherming de interne markt ondermijnen. Sinds de euro is het niet meer mogelijk om een nationale munt te devalueren, het enige concurrentiemiddel dat landen dan nog hadden, was een sociale race to the bottom.’
Dat beaamt politicoloog aan de Universiteit Gent en Europakenner Hendrik Vos. ‘De vorige Italiaanse Europarlementsvoorzitter David Sassoli (S&D) zei kenmerkend: “Als Italianen echt in de problemen komen, wie zal dan nog de Nederlandse tulpen kopen?” Landen zoals Duitsland, Nederland, maar ook België, waar de economie erg exportgericht is, hebben moeten leren dat de koopkracht bij hun belangrijkste handelspartners cruciaal is.’
Hoe beoordelen jullie de ommezwaai in Europees beleid? Hebben we vandaag een ander Europa?
VAN LANCKER ¬ ‘Het is nog te vroeg om dat te zeggen, maar we beleven wel belangrijke kantelpunten. Voor het coronaherstelfonds leent Europa nu voor het eerst geld op de financiële markten. In de nasleep van de eurocrisis waren de Duitsers en Duits minister van Financiën Wolfgang Schauble (CDU) daar faliekant tegen. Maar waarom zou een rijk continent als Europa geen schulden mogen aangaan? Dat is een stap die nooit meer teruggedraaid kan worden.’
'Ik heb het altijd moeilijk gehad met het verhaal dat Europa een zuiver neoliberaal project is. Sociale samenwerking zat er van bij het begin in.'
Hendrik Vos
VOS ¬ ‘Ik heb het altijd moeilijk gehad met het verhaal dat Europa een zuiver neoliberaal project is. De interne markt is er gekomen onder impuls van Jacques Delors (voorzitter van de Europese Commissie van 1985 tot 1995, red.), een socialist, omdat hij geloofde dat lidstaten hun grenzen moesten openen om economisch mee te blijven spelen, tegen een economisch protectionisme in. Maar voor die markt moesten we ook samen regels maken. Dat zat er van bij het begin in. De Europese markt is bovendien de meest gereguleerde markt ter wereld, of het nu gaat om welzijns-, milieu- of dierennormen. Maar de visie is wel gekanteld. Voor 2010 kon men maar één recept tegen de crisis bedenken: besparen. Men wilde uit de greep van de financiële instellingen geraken door geen schulden meer te hebben. Pas daarna kwam het inzicht dat we ons kapot aan het besparen waren.’
Vanuit dat perspectief lijkt het Europa van de Trojka niet meer dan een kortstondige vergissing.
VAN LANCKER ¬ ‘Zo kortstondig was die misstap toch niet. Het paradigma van besparingen en begrotingsevenwichten heeft lang standgehouden. De huidige machinerie van het Europees Semester (halfjaarlijkse cyclus van sociaaleconomische beleidscoördinatie, red.) is ontstaan als een dwingend proces om hervormingen af te dwingen. Toen dat in 2010 begon had het een begrotingsstrikte aanpak. Als de betaalbaarheid van de pensioenen onder druk stond, moesten de pensioenen lager. Een van de landenspecifieke aanbevelingen tijdens de eurocrisis was om de lonen te doen dalen. Het waardig minimumloon dat de Europese Unie nu voorstaat, getuigt van een radicale ommekeer.’
VOS ¬ ‘Of denk aan het systeem van tijdelijke werkloosheid. Dat kost veel geld en moest je jarenlang zogezegd vermijden, maar tijdens de coronacrisis bedacht men hoe fantastisch dat eigenlijk is. Zoiets is altijd een leerproces.’
VAN LANCKER ¬ ‘De sociale tradities in de lidstaten zijn zo verschillend, dat maakt een gecoördineerd sociaal beleid moeilijk. Daarom is het ook moeilijk om een eengemaakte Europese welvaartstaat voor te stellen. Neem nu de richtlijn over adequate minimumlonen, waar de Commissie hamert op het belang van sociaal overleg. De reden daarvoor is dat Scandinavische landen, waar de minimale lonen hoog zijn, lang op de rem stonden om minimumlonen in de wet vast te leggen. In hun traditie is dat de uitkomst van collectieve onderhandelingen tussen sociale partners.’
Waarom gaat een Europese welvaartsstaat te ver? Ben ik niet beter beschermd als we aspecten van sociale zekerheid Europeaniseren?
VOS ¬ ‘Dan hadden we daarmee moeten beginnen in de jaren vijftig, toen verschillende landen hun welvaartsstaat begonnen uit te bouwen. Louter praktisch zijn er nu al te veel bezwaren. Maar met het coronaherstelfonds is er wel een belangrijke principiële kaap gerond, dat Europa namelijk geld kan lenen op de financiële markten om een vorm van solidariteit te organiseren.’
Van Lancker: 'Voor het coronaherstelfonds leent Europa nu voor het eerst geld op de financiële markten.'
Vos: 'Daarmee is een principiële kaap gerond.'
VAN LANCKER ¬ ‘SURE (programma van steunleningen om het risico op werkloosheid in noodsituaties te beperken, red.) was tijdens de coronapandemie nog zo’n belangrijk initiatief bedoeld om landen en de werkende bevolking te beschermen terwijl ze in de miserie zaten met de financiering van hun tijdelijke werkloosheidsstelsels. Dat zorgt bovendien voor sociale kwaliteitsgaranties, want Europa leent niet zomaar geld als de werkloosheidssystemen niet goed werken. Onrechtstreeks krijgt Europa zo impact op de uitbouw van nationale socialezekerheidsstelsels, en legt het een bepaalde ondergrens vast, zoals het nu bij de Europese minimumlonen heeft gedaan.’
VOS ¬ ‘Het zal eerder zo gaan dan dat er een systeem komt waarin Belgen bijleggen voor de uitkering van een Griekse werkloze. Dat soort solidariteit zorgt zelfs in België al voor spanningen. Het bijzondere van de minimumlonen is dat de verdragen bijna letterlijk zeggen dat Europa geen enkele bevoegdheid over de lonen heeft, toch hebben ze dat weten omzeilen.’
VAN LANCKER ¬ ‘Als Europa in verschillende takken van sociale zekerheid minimale kwaliteitsnormen bepaalt, ga je op termijn naar vergelijkbare stelsels gaat, zonder dat Europa ze overneemt. Alleen voor hypermobiele werknemers, die elke paar maanden weer in een ander land werken, zou het mogelijk moeten zijn om te kiezen voor een Europese sociale zekerheid.’
Toch laat het neoliberale imago van Europa bij sommigen nog een nare nasmaak achter. Hoofdredacteur van het internationale tijdschrift New Left Review Susan Watkins noemde het herstelfonds ‘een slinkse coup’. ‘De beslissing om het controlesysteem van het Europees Semester in de toekomst uit te breiden naar de fiscale capaciteit van alle EU-lidstaten’, schreef ze, ‘is in essentie genomen door het Duitse Bundeskanzleramt. Wat de invloed van de representatieve democratie op het economisch beleid betreft, is in Europa het einde van het neoliberale tijdperk verder weg dan ooit.’
VOS ¬ ‘Het klopt dat Europa nooit een extreem links project geweest is, en van mij hadden er best nog meer sociale en ecologische correcties mogen zijn. Maar ik ben niet alleen in Europa. Europa is een enorme diversiteit met heel veel mensen die anders denken en anders stemmen. Zo is aan het einde van de rit iedereen een beetje malcontent, zowel op links als op rechts. Nergens zo’n grote eurocritici in Vlaanderen als bij het Vlaams Belang en bij PVDA.’
VAN LANCKER¬ ‘Samen met Marianne Thyssen (cd&v) werkte ik rond 2006 aan amendementen op de Bolkestein-richtlijn (Dienstenrichtlijn die lidstaten verplicht om hun diensten voor alle Europese organisaties en werknemers open te stellen, red.). Critici van het neoliberalisme richten daar graag hun pijlen op. Eerst wilde die richtlijn dat iedereen in Europa werkte volgens de principes van het land van herkomst, een recept om alle sociale zekerheden overboord te gooien. Wij probeerden dat te amenderen, maar kreeg felle tegenkanting van bijvoorbeeld de Polen. “Jullie beletten dat onze mensen uit werken gaan in West-Europa en met een goed loon naar huis komen”, vonden ze. Tot ze ontdekten dat er in het zuiden van Polen Roemenen en Bulgaren aan het werk waren aan voorwaarden die ze onaanvaardbaar vonden. Toen snapten ze dat er nog bodems waren onder die van hen, en dat ze dus best instemden met het principe dat je moet werken aan de voorwaarden van het land waarin je werkt.’
'De beruchte en vaak bekritiseerde Bolkestein-richtlijn is uiteindelijk dankzij een normaal democratisch proces helemaal vertimmerd.'
Hendrik Vos
VOS ¬ ‘Die Bolkestein-richtlijn is uiteindelijk grondig vertimmerd. Het uitgangsprincipe werd helemaal omgedraaid: je volgt de regels van het land waar je de dienst levert, niet van het land van oorsprong zoals de Nederlands commissaris Frits Bolkestein wilde. Bovendien werden de gevoeligste dienstensectoren, zoals de gezondheidszorg of onderwijs, uitgesloten van de richtlijn. Mensen zagen dat als een voorbeeld van het neoliberale Europa, maar het was een voorstel dat in een normaal democratisch proces geamendeerd werd en iets helemaal anders geworden is.’
VAN LANCKER ¬ ‘Het resultaat is nu dat een Italiaanse skileraar ook in de Franse alpen ski-les kan geven. De ommekeer van de Bolkestein-richtlijn is ook te danken aan de massale mobilisatie op straat van vakbonden en maatschappelijke organisaties. Zo belangrijk om iets te veranderen.’
De Britse vakbondsleider Mick Lynch van de spoorwegenbond (lees hier het interview met hem in Visie) was een voorstander voor de Brexit omdat de Europese Unie al in het Verdrag van Maastricht, en volgens hem dus grondwettelijk, eist dat de spoorwegen geliberaliseerd moeten worden. ‘Dat maakt van Europa in beginsel een neoliberaal project’, klinkt het. Moet zoiets niet onderwerp zijn van een vrij en democratisch debat? Het is binnen de Europese Unie geen reële politieke keuze om dergelijke sectoren te nationaliseren.
VOS ¬ ‘Dat is waar, maar Europa kan wel de voorwaarden voor liberaliseringen vastleggen. Bepalen dat treinen bijvoorbeeld milieuvriendelijk en toegankelijk zijn, en ook stoppen in kleine stations. Europa is niet zonder meer een ultraliberale markt, dat private operatoren van telefoonbedrijven geen roamingtarieven meer mogen vragen is een quasi-communistische ingreep in de vrije markt. Het spoor is een van de laatste sectoren waar nationale bedrijven, zoals de NMBS, nog een monopolie hebben over binnenlands verkeer. De liberalisering van zo’n sectoren kende een wisselend succes. Als het over de energiesector gaat, denk ik niet dat iedereen tevreden is, voor telecommunicatie wel. Maar je kan het je eigenlijk niet meer permitteren om zoiets als land alleen op jezelf te organiseren. Dan ben je allemaal Noord-Koreaatjes aan het worden. De uitdagingen vandaag zijn zo grensoverschrijdend.’
VAN LANCKER ¬ ‘Europa heeft wel een hele tijd gepusht om zoveel mogelijk aan de markt over te laten. Maar neem nu privaat uitgebate woonzorgcentra bij ons, dat is geen Europese maar een Vlaamse keuze.’
Europa begeeft zich alsmaar meer op het gebied van sociale wetgeving. Om afspraken te maken over minimumlonen heeft Europa haar bevoegdheden heel vrij moeten interpreteren. Is de Europese democratische legitimiteit dan niet toe aan versterking?
VAN LANCKER ¬ ‘Absoluut. Vakbonden en het middenveld zijn nog zeer weinig betrokken bij de belangrijkste stuurprocessen voor het beleid. De mentaliteit van de Commissie en van de lidstaten is dan wel veranderd, ik ben pas gerust als vakbonden en het maatschappelijk middenveld het ook voor het zeggen hebben in Europa.’
'Neem nu de privatisering van woonzorgcentra, dat is geen Europese maar een Vlaamse keuze.'
Anne Van Lancker
VOS ¬ ‘Zeker bij de conceptie van het beleid is dat zo. Maar als je de uiteindelijke beslissingen bekijkt, vind ik wel dat het proces redelijk democratisch werkt. Meestal is er een akkoord nodig van het Europees Parlement.’
VAN LANCKER ¬ ‘Niet voor het Europees Semester.’
VOS ¬ ‘Dat is zo, maar daar is wel een akkoord van de lidstaten nodig, zelfs met unanimiteit. Die regeringen hebben ook hun legitimiteit. Als dat rechtse regeringen zijn, dat is dat omdat hun burgers die keuze gemaakt hebben.’
VAN LANCKER ¬ ‘Waar het Europees Parlement niet in de controletoren zit, zou je eigenlijk moeten kunnen rekenen op de nationale parlementen, maar daar is veel te weinig eigenaarschap over de Europese beslissingsprocessen. Denk aan het huidige probleem dat België een deel van het voor België bestemde herstelfonds niet krijgt. Daarvoor wijzen politici naar de Europese Commissie, maar lees de Belgische herstelplannen, op basis waarvan het budget toebedeeld wordt, en je zal zien dat België niet aan zijn eigen maatstaven voldoet. België heeft zelf gezegd dat zijn pensioenhervorming budgetneutraal moet zijn. Als het dat niet wilde, dan had het iets anders moeten schrijven. Je kunt Europa nu niet verwijten dat het vaststelt: “Jullie pensioenhervorming is niet budgetneutraal.” We moeten leren om te werken met verschillende stakeholders en een gedeeld eigenaarschap in de politieke besluitvorming.’
Op één domein heeft Europa alvast geen sociale vooruitgang geboekt: migratie.
VAN LANCKER ¬ ‘Wat een catastrofe ... en deel van de tragiek is dat er zo weinig Europees aan is. De organisatie van het migratiebeleid gebeurt interstatelijk, en er is altijd wel iemand die de voet scheef zet.’
VOS ¬ ‘Europa pakt de migratiecrisis niet verkeerd aan, Europa pakt ze in essentie niet aan. Als een asielzoeker aanklopt in het Klein Kasteeltje, dan zijn het Belgische ambtenaren die volgens een Belgische procedure en een Belgische interpretatie van de Conventie van Genève beslissen om iemand asiel te geven. Dezelfde asielzoeker kan erkend worden in Portugal, maar niet in Frankrijk, of omgekeerd. De lidstaten zitten in zo’n kramp dat het hen niet lukt om over een gezamenlijke aanpak te beslissen.’
De Europese kust- en grenswacht Frontex is wel een Europees agentschap met een budget van 750 miljoen euro per jaar. Dat staat onder druk voor mensenrechtenschendingen en illegale push-backs van vluchtelingen.
VOS ¬ ‘Je kan Frontex absoluut verwijten dat het een oog dichtknijpt bij push-backs, maar grenscontroles zijn nog steeds iets van Grieken of Bulgaren. Frontex bestaat uit nationale grensbewakers.’
VAN LANCKER ¬ ‘Het commando van Frontex wordt wel alsmaar Europeser. Omdat dat zowat het enige waarover wel consensus bestaat, grenzen dichtgooien en bewaken.’
VOS ¬ ‘Pas als Europa uit de kramp komt, kan het aan oplossingen beginnen werken, zoals voor legale migratie. Maar daar zijn we nog niet. Dat vind ik misschien wel het grootste falen van de lidstaten.’
VAN LANCKER ¬ ‘De Russische inval in Oekraïne bewijst dat we mensen die in Europa hun toevlucht zoeken wel kunnen opvangen. Als je een appel doet op positieve gevoelens van solidariteit, dan is wir schaffen das nog lang geen verleden tijd.’
