In dit artikel wil ik de kans nagaan waar, in welke gemeenten, Vlaams Belang mee in gemeentebesturen kan worden opgenomen, of ze mee kan samenstellen en de burgemeester levert. En wat te doen als dat effectief gebeurt?
Ik beperk me tot de elementen die de mogelijkheid van een doorbraak van het cordon sanitaire conditioneren. Dat zijn met name de correlaties met betrekking tot de aanwezigheid van socio-culturele werkorganisaties, en het sociaal profiel van gemeenten. De vraag werpt zich dan op hoe Vlaams Belang historisch kon doorbreken in een regio waar syndicale, sociale en socio-culturele bewegingen zo sterk stonden.
Hoe kon het dat arbeiders mee de ruggengraat van het kiespubliek van Vlaams Belang gingen vormen?
In dat opzicht is het des te prangender hoe middenveldorganisaties zoals beweging.net de werkende bevolking en elkeen die leeft van sociale voorzieningen kan behoeden voor de verdere degeneratie van alles wat waardevol en kwetsbaar is en wat op basis van solidariteit in het verleden is opgebouwd, ook op het lokale niveau. Een historisch onderzoek naar het politiek afhaken van de arbeiders en de exclusie van het strijdbare syndicalisme kunnen elementen aanbrengen die perspectief voor de toekomst bieden.
Kan Vlaams Belang haar opmars lokaal verzilveren?
Of het cordon sanitaire na de gemeenteraadsverkiezingen van oktober 2024 sneuvelt, hangt mee af van de mate waarin het Vlaams Belang haar scores verhoogt en dat lokaal kan verzilveren. Om dat te peilen, kunnen we de evoluties in het kiesgedrag per provincie tussen 2014 en 2024 bekijken.
Op tien jaar tijd verloor N-VA 8,4 procent in heel Vlaanderen. Open VLD verloor 7,2 procent en cd&v 5,5 procent. In Oost-Vlaanderen, de provincie van huidig Vooruit-voorzitter Conner Rousseau, haalde Vooruit een opgeblazen resultaat in juni van dit jaar, dat bij de lokale verkiezingen wellicht niet herhaald wordt.
Maar de partij die in tien jaar tijd het zwaarst verloren heeft, N-VA, is nu aan zet om de aanval in te zetten tegen alles wat arbeidsbewegingen verworven hebben. Toch is de toekomst aan zij die ook de steun weten te verwerven van de inwoners met migratieachtergrond. Daar kunnen middenveldorganisaties het verschil maken. Nieuwe leden moeten voorkomen dat er verdere ontslagrondes van personeel komen in de vakbeweging of andere organisaties.
De toekomst aan zij die ook de steun weten te verwerven van de inwoners met migratieachtergrond. Daar kunnen middenveldorganisaties het verschil maken.
Enquêtes naar stemgedrag polsen naar de kiesvoorkeur en gaan na welke individuele eigenschappen samengaan met die keuze. Dat levert kruistabellen op van bijvoorbeeld opleidingsniveau, arbeids- en inkomensstatuut, migratieachtergrond en partijkeuze. De enquêtes zijn echter meestal te beperkt om tot relevante vaststellingen te komen. Een andere methode, die al decennia haar waarde bewezen heeft, is de correlatie-berekening.
Correlaties
Een correlatie onderzoekt de mate waarin de keuze voor een partij in gemeenten samenhangt met bepaalde kenmerken in deze gemeenten. Het bouwt dus niet voort op de individuele keuzes van wie stemt, maar op het profiel van gemeenten. De correlatie is het resultaat van een berekening waarbij de mate van samenhang uitgedrukt wordt in een waarde van 0 tot 1 voor stijgende samenhang, en van 0 tot -1 voor het tegendeel. Hoe dichter de waarde bij 0 komt, hoe minder samenhang er is, wat net zo goed veelzeggend kan zijn.
Wat is nu de correlatie van middenveldorganisaties, zoals de 4.229 afdelingen van beweging.net in de 300 Vlaamse gemeenten, en de partijkeuze bij de verkiezingen voor het Vlaams parlement in 2024?
Als organisatiekader met honderdduizenden leden, en via vakbond en mutualiteit met miljoenen gebruikers, kan beweging.net zich oriënteren om, in de traditie van de historische verworvenheden van de christelijke actie, samen met het katholiek onderwijsnet, of werkgevers in de gezondheidszorg en welzijnssector, zich sterk te maken voor een solidaire samenleving, tegen racisme, discriminatie en uitsluiting, en om zo een vuist te maken tegen extreemrechts.
In welke mate kunnen middenveldorganisaties met andere woorden een doorbraak van het cordon sanitaire afblokken? De opmaak en de berekening hieronder bouwen voort op het laatst gekende aantal erkende afdelingen socio-cultureel werk in de Vlaamse gemeenschap, onderscheiden naar organisatie, met aanduiding van het aantal afdelingen in de tweede kolom.
Zuilen
Wat opvalt, is dat de verkiezingsuitslag van cd&v geen enkele samenhang vertoont met de aanwezigheid van afdelingen van beweging.net in de gemeenten. Bij organisaties met een socialistische stempel is die correlatie met Vooruit nog wel het geval.
Maar niemand kan eromheen dat er wel een sterkere relatie is met een stemkeuze voor PVDA in vijf deelorganisaties van beweging.net en dat deze samenhang groeiende is. Afdelingen van vrijetijdsvereniging Pasar correleren in zekere mate ook met Groen. De samenhang met PVDA geldt bovendien voor organisaties van socialistischen huize, op seniorenvereniging S-Plus na.
Vooral in Antwerpen en Limburg gaat de aanwezigheid van beweging.net samen met een kiesuitslag in het voordeel voor PVDA. In West- en Oost-Vlaanderen is er een neiging naar Groen. Vlaams-Brabant is erg atypisch, daar vinden we een correlatie tussen beweging.net-afdelingen en Vooruit.
Maar in alle provincies vertoont cd&v een negatieve correlatie met de aanwezigheid van socio-culturele afdelingen van beweging.net. Misschien is de tijd rijp voor beweging.net om, zoals in het verleden, een bevraging te doen welke partijen, of welke politici, de politieke dragers zijn van de belangen van de christelijke werknemersbeweging.
Profiel gemeenten en stemkeuze voor Vlaams Belang
Voor dit artikel ga ik voor 43 kenmerken de correlatie na met de stemuitslag van elke partij (tabel 4). De kenmerken zijn samengebracht onder drie noemers: demografie, arbeidsstatuut en sociaal profiel. Het geeft vele aanknopingspunten die voor de werking van diverse middenveldorganisaties van belang zijn en die toelaten om na te gaan in welke mate zij samengaan met de keuze voor deze of gene partij.
In tegensteling tot wat men zou denken, is het niet de keuze voor Vlaams Belang (-0,4313) die met first time voters samengaat, maar vooral Groen en ook PVDA. Aankomende kiezers onder 18 jaar bevinden zich ook in gemeenten waar in 2024 PVDA, Groen en in mindere mate Vooruit en cd&v betere resultaten haalden.
Vooral N-VA moet het hebben van 65-plussers. Landelijkheid en stedelijkheid zorgen vooralsnog voor een groeiende tweespalt, waarbij Vlaams Belang hoger schoort bij grotere landelijkheid en, als spiegelbeeld, Groen en PVDA bij grotere stedelijkheid.
Het is opvallend hoe het genot van een RVA-uitkering en arbeidsongeschiktheid wegens ziekte samengaan met een stem voor Vlaams Belang.
Hét aanknopingspunt voor de christelijke werknemersbeweging in al haar deelorganisaties is de correlatie tussen kiesgedrag en het profiel van gemeenten voortgaande op het percentage aanwezigheid van diverse werknemers, beroepsgroepen en sectoren (tabel 5).
De resultaten zijn confronterend voor de arbeiderscentrales en bepaalde segmenten in de non-profitsector, de gezins- en ouderenzorg voorop, naast de woonzorgcentra die in hoge mate samengaan met een stem voor Vlaams Belang. Gemeenten met hogere percentages ambtenaren, wijkgezondheidscentra, hoger onderwijspersoneel, bedienden en vooral de cultureel hoger opgeleiden correleren sterk met een stemkeuze voor Groen.
Maar een hoger percentage bedienden in een gemeente gaat ook samen met een N-VA-stem. Opvallend is dat het vooral cd&v is die, voortgaand op de kiesuitslag 2024, het sterkst correleert met een hoger percentage zelfstandigen in een gemeente, dubbel zo sterk als bijvoorbeeld Open VLD.
Een stemkeuze voor Groen, maar ook voor cd&v, gaat samen met een hogere aanwezigheid van langer opgeleiden in een gemeente.
Wat betreft de correlaties tussen het sociaal profiel en het kiesgedrag (tabel 6) is het meest opvallend hoe het genot van een RVA-uitkering om niet te werken (swt, tijdskrediet, loopbaanonderbreking, deeltijds werken) en arbeidsongeschiktheid wegens ziekte samengaat met een stem voor Vlaams Belang. Daar zijn de grootgebruikers van de sociale zekerheid te vinden.
Ook opleidingsniveau binnen een gemeente is een belangrijke voorspeller van de partijkeuze. Vlaams Belang moet het naast kiezers met een kortere opleiding vooral hebben van middengeschoolden, met name mensen die een hogere middelbare opleiding in het beroeps-, of technisch onderwijs genoten, en in mindere mate ASO-studenten gezien hun doorstroom naar hoger onderwijs.
Een stemkeuze voor Groen, maar ook voor cd&v, gaat samen met een hogere aanwezigheid van langer opgeleiden in een gemeente.
Hoe we de doorbraak van het cordon sanitaire kunnen voorkomen
In welke gemeente is het risico voor een lokale doorbraak van Vlaams Belang nu het grootst (tabel 8)? Vetrekpunt is het percentage stemmen voor Vlaams Belang voor het Vlaams parlement (2024) in elke gemeente. Langs de correlatieberekening worden kenmerken zichtbaar die samengaan met deze Vlaams Belang-stemmen in de gemeenten.
Dat wil niet zeggen dat die in dezelfde mate terug te vinden zijn in elke gemeente. Als de rangschikking van de gemeenten wordt opgemaakt voor elk van deze kenmerken en daarvan het gemiddelde berekend wordt, dan geeft dat een aanduiding van het belang en van de mogelijke impact van die kenmerken op de uitslag van Vlaams Belang op het lokale niveau.
In tabel 7 rangschikken we de vijftien gemeenten waar Vlaams Belang meer dan 33 procent van de stemmen haalde in juni 2024 naar de zestien kenmerken die de hoogste correlatie vertonen met een Vlaams Belang-stem. De landelijkheidsgraad van de gemeente, het percentage van de bevolking met een migratieachtergrond, het percentage moslims, en het aandeel arbeiders, UVW-werklozen en mensen met een leefloon worden in de tabel ter info weergegeven. De prevalentie van een hoge landelijksheidsgraad (van 1 tot 8) valt onmiddellijk op.
Vlaams Belang is landelijkheid geworden.
Ninove heeft met 39 procent het hoogste percentage Vlaams Belang-stemmen, maar in de rangorde met toepassing van de 16 kenmerken komen ze pas op de 139ste plaats. Dat duidt op de tegenspraak tussen de demografische, sociale en arbeidskenmerken in de gemeente en hun hoge score. Plaatselijke omstandigheden wegen hier door. De demografie zal evenwel, zoals in grotere en middelgrote steden al het geval is, ook in de landelijke gemeenten de Vlaams Belang-stem inhalen en doen afnemen. Een kaartje van het percentage Vlaams Belang-stemmen in 2012 en 2024 illustreert duidelijk die evolutie van stad naar platteland.
Electorale score Vlaams Belang 2012
Electorale score Vlaams Belang 2024
In hoofdzaak zijn het dan zeer sterk landelijke gemeenten, en met name arbeidersgemeenten in West-Vlaanderen en de ‘ambtenarengemeenten’ in Oost-Vlaanderen, waar het cordon sanitaire op barsten staat. Zal Vlaams Belang daar z’n doorbraak kunnen forceren?
Vlaams Belang is landelijkheid geworden, ze zijn democratisch uit de steden weggestemd en zullen er verder krimpen.
Veto's
Om die eventuele doorbraak van het cordon sanitaire te voorkomen, zijn enkele elementen mijns inziens noodzakelijk. Ten eerste moet men voor 2029 langs alle beschikbare kanalen, Internationaal Comité voorop, EU-burgers (zonder woonbeperking) en niet-EU-burgers met vijf jaar aanwezigheid in België oproepen om zich in te schrijven voor deelname aan de verkiezingen.
Voor 2024 zijn de inschrijvingen afgesloten, ze belanden op 23 procent in Wallonië, 16 procent in Brussel en maar 10 procent in het Vlaams Gewest. Er zijn dus maar 162.817 vreemdelingenstemmen, bijkomend aan 8.137.505 Belgische kiezers.
We mogen ook niet verlegen zitten om openlijk steun te geven aan kandidaten met een programma dat overeenkomt met de uitgangspunten van beweging.net en moeten voorkomen dat kandidaten zich daar ten onrechte op beroepen. In dat opzicht houdt het geen steek om veto’s te stellen tegen (coalities met) PVDA. Maar onder geen beding mogen we medewerking verlenen, of aanvaarden van welke partij dan ook, aan samenwerkingen met het Vlaams Belang. Ook al vergt dat gedurende zes jaar actieve oppositie voeren.
Hoe kan het middenveld, en in het bijzonder de christelijke werknemersbeweging, zich opnieuw krachtig maken om deze omkering van (christelijke) waarden tegen te gaan? Hoe kan de volks-macht opnieuw aanwezig en determinerend zijn in de cd&v, of in andere politieke partijen?
Ik denk niet dat Vlaams Belang onder eigen naam een meerderheid zal halen, of erin zal slagen om een coalitie te vormen.
De lokale verkiezingen zijn een ideale gelegenheid om een vuist te maken tegen het toekomstig beleid op Vlaams en federaal niveau, dat de afbraak inhoudt van de sociale verworvenheden van het middenveld. Maar veel zal afhangen van de positie van alle middenveldorganisaties en de expliciete steun aan partijen en kandidaten die het waard zijn.
Ik denk niet dat Vlaams Belang onder eigen naam een meerderheid zal halen, of erin zal slagen om een coalitie te vormen. Ook N-VA wil onder eigen naam geen coalitie aangaan met Vlaams Belang. Maar hier of daar kan een pseudolijst enkele Vlaams Belang’ers aan de macht brengen, zoals in Grimbergen in 2018 al gebeurde. Al blijft dat wat anders dan een doorbraak van het cordon sanitaire.
