Meer dan een jaar lang schudde de federale regering maatregelen uit de mouw om de alsmaar oplopende energieprijzen te verzachten. Nadat ze de btw op gas- en elektriciteit verlaagde van 21 naar zes procent en het sociaal energietarief uitbreidde zodat zo’n twee miljoen Belgen er gebruik van konden maken, kwam de regering vanaf november met energiepremies van zo’n 200 euro per maand. Die ‘basispakketten’ werden zelfs tot en met maart verlengd.
Aan dat verhaal lijkt nu een einde te komen. Na de schrikbarende recordprijzen van vorige nazomer begonnen de energieprijzen te dalen, en in januari was de verwachte gemiddelde jaarfactuur voor gas nog minder dan de helft van de verwachte prijs in september. Tegelijkertijd lopen de kosten van de maatregelen op tot in de miljarden. ‘Als de storm voorbij is, moeten de zeilen bijgezet worden’, klonk het bij premier Alexander De Croo (Open VLD). Maar is de storm wel voorbij?
Aviel Verbruggen - emeritus-hoogleraar Universiteit Antwerpen
Josefine Vanhille - Centrum voor Sociaal Beleid Herman Deleeck
‘Er is een zekere gewenning’, zegt energie-econoom en emeritus-hoogleraar Aviel Verbruggen. ‘Op den duur leren we leven met die hoge prijzen. Maar de oorlog in Oekraïne is niet voorbij, en het Europese prijszettingsmechanisme voor elektriciteit is niet veranderd. Alle factoren die geleid hebben tot de energiecrisis, zijn nog steeds aanwezig.’
Zijn carrière lang volgt Verbruggen al de winsten in de energiesector op. ‘Voor 2021 en 2022 heeft de Wereldbank nog geen cijfers, maar het Internationaal Energie Agentschap (IEA, red.) schat dat de sector vorig jaar een recordwinst van 2 500 tot 3 000 miljard dollar heeft gemaakt, zonder dat ze daar enige moeite voor moesten doen. Dat is gigantisch, het bruto binnenlands product (een maat voor de omvang van de economie, red.) van België is ongeveer 600 miljard dollar.’
Ongelijkheidsonderzoeker Josefine Vanhille zag bovendien hoe de energiecrisis de ongelijkheid – zowel wereldwijd als in België – deed toenemen. ‘De mate waarin mensen bescherming hadden, is erg ongelijk verdeeld’, zegt ze. ‘Zeker wie weinig spaarreserves had, niet had kunnen investeren in een energie-efficiënte woning, of afhankelijk was van de huurmarkt, heeft afgezien.
Vooral de automatische loonindexering heeft mensen beschermd tegen de stijgende energieprijzen, blijkt uit onderzoek van de KU Leuven. Veel meer dan de ondersteunende maatregelen van de regering, zoals de btw-verlaging of de energiepremies. Maar ook het uitgebreide sociaal energietarief was heel belangrijk. Doordat een veel ruimere groep daarvan gebruik kon maken, is de ongelijkheid in België niet nog sterker toegenomen.’
Wat vonden jullie van hoe de regering de energiecrisis tot nog toe heeft aangepakt?
VERBRUGGEN ¬ ‘De energiepremies die ik van de regering gekregen heb, heb ik allemaal doorgestort naar een vzw die sociaal werk doet. Ik heb een passiefhuis, dus ik had die premies helemaal niet nodig. Soms was het beleid niet voldoende gericht op de mensen die het echt nodig hadden. De uitbreiding van het sociaal energietarief bereikte daarentegen wel de juiste groepen.’
VANHILLE ¬ ‘Vanuit sociaal oogpunt was de verbreding van de doelgroep van het sociaal energietarief doelmatig beleid dat echt een verschil maakt voor de huishoudens in kwestie. De energiepremies voor iedereen waren natuurlijk veel ondoelmatiger. Vanuit ecologisch perspectief zie ik vooral veel gemiste kansen. Er werd nog zo weinig op energie-efficiëntie ingezet.’
Bij de begrotingscontrole in maart wil de federale regering de energiemaatregelen herbekijken. De permanente btw-verlaging voor gas en elektriciteit naar zes procent zou ze aanvullen met hogere accijnzen, en ook het uitgebreide sociaal energietarief ligt op het blok. Een slechte zaak?
VERBRUGGEN ¬ ‘Een goed sociaal tarief zal altijd nodig blijven. Maar als het over woningen gaat, moet je ook naar de sociale huisvesting kijken, die lange tijd erg slecht scoorde op energiezuinigheid. Dat begint nu te veranderen, en daar moet je het energieprobleem van de armste mensen aanpakken.’
VANHILLE ¬ ‘Het gaat om een nog veel grotere groep dan de allerarmsten. Gentse onderzoekers berekenden dat 40 procent van de Vlaamse huiseigenaars met spaargeld noch een lening de renovatie kan betalen die nodig is voor een energielabel klasse A. Het huidige Vlaamse beleid met premies en subsidies voor energierenovaties bereikt enkel kapitaalkrachtige woningeigenaars die de kosten zelf kunnen voorschieten, zij winnen een deel van hun investeringen terug. Maar dat gaat om slechts iets meer dan de helft van alle eigenaars, om van huurders nog te zwijgen.’
‘Waarom hebben zoveel mensen dat uitgebreide sociaal energietarief zo nodig? Omdat het beleid het meest tekortschiet in maatregelen om energie-efficiëntie toegankelijk te maken voor een veel breder publiek. Nochtans pak je daarmee de oorzaak van de problemen aan. Zolang ik dit onderzoek, weten we al dat daar de prioriteit ligt, zowel ecologisch als in de aanpak van de energie-armoede. Maar zolang een beleid gericht op kwetsbaardere doelgroepen uitblijft, is een uitgebreid sociaal energietarief noodzakelijk.’
‘Zonder echte investeringen in zuinige woningen, blijft het uitgebreide sociaal energietarief noodzakelijk’
Joefine Vanhille
Heeft de energiecrisis volgens jullie verandering gebracht in de houding van politici?
VERBRUGGEN ¬ ‘De wereld is in ieder geval helemaal veranderd. De grote transitie bestaat erin dat we af moeten van fossiele brandstoffen. Als je die uitschakelt, is de klimaatcrisis aan de oorsprong opgelost. Dat betekent dat alles van elektriciteit zal moeten komen, uit de wind en van de zon. Sinds 2018 is dat goedkoper dan eender welke andere productiemethode, zoals gas of kernenergie, en die prijs daalt nog steeds. Met zonnepanelen kunnen we zelfs in onze eigen energieproductie voorzien. Maar voor energiereuzen is dat natuurlijk geen interessant winstmodel.’
VANHILLE ¬ ‘Ook nieuw in het beleidsperspectief is de beginnende aandacht voor het verschil tussen basisnoden, zoals energie voor een verwarmde woning, en luxeverbruik, zoals voor een zwembad. Dat is een erg belangrijk onderscheid om te maken. De Vlaamse waterfactuur doet dat al. Er is een prijs voor basisgebruik, per gezinslid en op basis van een normaal verbruikspatroon, en wat je daarboven verbruikt betaal je dubbel. Die tariefstructuur erkent dat water schaars is, en dat niet al het watergebruik gelijk is. Voor energie hebben we een maatschappelijk debat nodig over welk verbruik we noodzakelijk vinden. Wat is het minimum om deel te nemen aan de samenleving? Wat aanvaarden we als normaal verbruik? En wat is luxe, of zelfs schadelijk? Niet alle verlangens zijn evenwaardig.’
VERBRUGGEN ¬ ‘Eigenlijk ben ik erg hoopvol over de toekomst. De oplossingen zijn er, en ze worden alsmaar goedkoper.’
Update 2 juni 2023
Vanaf 1 juli verliezen zo'n 500.000 gezinnen hun sociaal energietarief, besloot de federale regering. In tegenstelling tot wat de regering eerder communiceerde wordt het dus niet 'uitgefaseerd'.'Technisch bleek dat te moeilijk', klinkt het.
Tijdens de energiecrisis had de regering het sociaal tarief uitgebreid naar die groep. Voor de basisgroep met een sociaal tarief — zoals gezinnen met een leefloon, in sociale huisvesting, met een tegemoetkoming voor personen met een handicap, of een inkomensgarantie voor ouderen — verandert er niets. De regering besliste wel dat de nieuwe commerciële energieleveranciers hun laagste tarief moeten toekennen aan de groep die zonder sociaal tarief komt te zitten. Maar uit berekeningen van de VRT bleek dat de energierekening in een klap 55 tot 85 procent duurder kan worden.
'Dit treft zowel werknemers met een zeer laag inkomen als heel wat werknemers die moeten rondkomen met een werkloosheid-, ziekte- of pensioenuitkering', laakt het ACV de beslissing van de regering. 'Dat blijkt duidelijk uit studiewerk van de KU Leuven. Honderdduizenden gezinnen zullen weldra opnieuw met hoge energiefacturen geconfronteerd worden. Ze moeten op zoek naar een nieuw commercieel contract.'
Cijfers van het Europese statistiekbureau Eurostat geven aan dat België inmiddels de laagste inflatie van Europa heeft, op Luxemburg na, omdat de energieprijzen bij ons sterker dalen dan elders. Maar het ACV vreest dat de inflatie weleens opnieuw zou kunnen aantrekken door het afbouwen van het sociaal tarief en de vervanging door duurdere contracten.
