De maand juli was de droogste juli sinds 1885, en in tegenstelling tot de afgelopen eeuw worden extreem droge zomers eerder regel dan uitzondering. Op 5 augustus stond het waterpeil in meer dan 61 procent van alle Vlaamse waterlopen 'extreem laag voor de tijd van het jaar', voor kleine rivieren het meest precaire niveau in twintig jaar.
De Vlaamse regering besloot daarom tot waterbesparende maatregelen, zoals een captatieverbod uit het Ijzerbekken. Op sommige waterlopen, zoals het kanaal Gent-Terneuzen, de Boven-Schelde en de Kempische kanalen, moest de toegestane diepte van schepen (en dus de mogelijke vracht) door het lage waterpeil beperkt worden. Na een droog voorjaar doet de droge zomer vrezen voor een breder captatieverbod voor bedrijven, met drastische economische gevolgen, tot zelfs een verbod voor drinkwaterbedrijven om water te halen uit de waterwegen.
‘We zitten in de bloeiperiode van de erwten’, vertelt Tijl Goens, regiodirecteur van diepvriesgroentenfabrikant Ardo. ‘Dan worden de peulen gevormd en heeft de plant water nodig voor zijn verdere ontwikkeling. Als de droogte aanhoudt, is de kans groot dat de opbrengsten dit jaar gaan tegenvallen.’
Niet alleen landbouwers kreunen onder de aanhoudende droogte, een hele keten aan ondernemingen voelt de bui hangen. Spreekwoordelijk dan toch, want na een erg droog maart en april, staat het waterpeil in Vlaanderen zorgwekkend laag. Begin mei stelde de Vlaamse milieumaatschappij op 67 procent van de meetplaatsen lage of uiterst lage grondwaterstanden vast voor de tijd van het jaar, en volgens voorspellingen van het KMI kleurt bijna heel België tegen het einde van de maand ‘uiterst droog’ — al brengt de voorziene regen mogelijk beterschap.
Voor elke teelt is de impact van de droogte anders, weet Goens, maar dat er volumes verloren zullen gaan, lijkt al vast te staan. ‘Bovendien moeten landbouwers irrigeren als de bodem droog is. Dat is erg arbeidsintensief en het oppompsysteem is kostelijk, zeker met de hoge brandstofprijzen. Dat resulteert in een hogere kostprijs per hectare.’ Van die meerprijs, nog boven op de kosten van de inflatie, zouden consumenten weleens de weerslag kunnen zien — maar voor de tewerkstelling bij Ardo ziet Goens vooralsnog geen gevolgen.
Spanje
De neerslag van 19 en 20 mei is nog ‘te weinig om een significant effect te hebben’, weet Patrick Willems, hydroloog aan de KU Leuven. ‘Na een langdurige droogte heeft de harde grond een aantal dagen, liefst zachte, buien nodig om weer goed doorlatend te worden. Korte, intense regenval kan onvoldoende in de bodem dringen om het waterpeil op te krikken.’
Hoe dan ook is de droogte een nieuwe realiteit voor België. ‘Op 2021 na kampen we sinds 2017 elk jaar met droogte’, aldus Willems. Cijfers van het World Resource Institute tonen dat het grootste deel van België lijdt onder een hoge of extreem hoge waterstress, de verhouding tussen het waterverbruik en het beschikbare water. Vergelijkbaar met Italië en het zuiden van Spanje.
‘Korte, intense regenval kan onvoldoende in de bodem dringen om het waterpeil op te krikken.’
Patrick Willems
Willems: ‘De huidige situatie is vergelijkbaar met 2019 en ’20 toen het ook al vroeg op het jaar erg droog was. Het grondwaterpeil daalt pijlsnel en ook het rivierwater zien we zakken. Niemand weet hoe lang de droogte aanhoudt, daarom is het beter om voorzichtig te zijn. Gebruik geen leidingwater om de auto te wassen of het gazon te sproeien. Zo erg is het niet als het gras even dor wordt.’
Kerncentrales
Over de gevolgen voor werknemers en ondernemingen weet Annick Lamote van de Sociaal-Economische Raad Vlaanderen (SERV) meer. Zij coördineerde twee jaar geleden het beleidsadvies van de SERV over waterschaarste en droogte. ‘Bij bedrijven is het besef gegroeid dat water schaars en duur is’, zegt ze. ‘Ze zijn ongerust dat hun watertoevoer in de problemen komt.’
Die bezorgdheden gaan breder dan de landbouwsector, vertelt Lamote. ‘De kerncentrale van Doel haalt koelwater uit de Schelde, en dat kan ze weer lozen, maar dan is het wel een paar graden warmer. In Frankrijk gebeurde het al dat kerncentrales moesten worden afgeschakeld omdat het koelwater te warm en onbruikbaar was, maar ook omdat de waterstand te laag was. Of denk aan Duitsland, waar in 2018 het waterpeil van de Rijn te laag was, waardoor schepen niet konden doorvaren en de toevoer aan bedrijven stillag.’
‘Ook papier, beton of textiel kent een groot netto-watergebruik uit rivier- en grondwater’, vult Patrick Willems aan. ‘Voor zover die bedrijven gevestigd zijn langs grote waterlopen is er geen problematisch waterpeil. Maar als de droogte aanhoudt tot en met juli zijn de economische gevolgen enorm.’
‘Als de droogte aanhoudt tot en met juli zijn de economische gevolgen enorm.’
Patrick Willems
In dat geval geeft het Vlaams afwegingskader voor prioritair watergebruik, afhankelijk van het droogteniveau, een antwoord op welke maatregelen in welke regio het eerst genomen moeten worden om de schade zoveel mogelijk te beperken. Die maatregelen gaan van een sproeiverbod of captatieverbod uit kleine waterlopen, zoals nu op verschillende plaatsen het geval is, tot (in het slechtste geval) een totaal verbod op oppervlaktewatergebruik voor alle watergebruikers in een bepaald gebied. ‘Daarbij krijgt de drinkwatervoorziening altijd de hoogste prioriteit’, aldus Willems. ‘Dat is het laatste risico.’
‘Het advies van de SERV gaat proactiever te werk’, zegt Lamote. ‘We moeten ervoor zorgen dat we geen afwegingskader nodig hebben. Daarom moeten we burgers en bedrijven stimuleren om water slimmer te gebruiken en meer te hergebruiken, en het gebruik van ander water, zoals regenwater, aanmoedigen. Vlaanderen is een heel waterschaarse regio, en door de klimaatverandering worden we steeds droger. Daaraan moeten we ons proberen aan te passen.’
Blue deal
Vanuit dat opzicht lanceerde de Vlaamse overheid in 2020 haar zogeheten Blue deal, een groot plan tegen waterschaarste en droogte waarin tal van initiatieven, investeringen en proefprojecten zijn opgenomen om de omschakeling te maken naar meer regenwatergebruik, een maximaal hergebruik van water, en, last but not least, om komaf te maken met de gewraakte Vlaamse verharding.
Ook bij Ardo werken ze aan die omslag. Het proceswater dat ze gebruiken om groenten mee te wassen, wordt sinds kort opgevangen om opnieuw de akkers van de landbouwers te irrigeren. Al zal er meer nodig zijn dan die pilootprojecten, zegt Annick Lamote. ‘Maar ze zijn wel een goede opstap, en erg leerrijk. Ze zorgen nu al voor meer wateruitwisseling tussen bedrijven. Om vooruitgang te boeken, hebben we nog meer data nodig over het precieze watergebruik van bedrijven. Soms moeten we ook juridische obstakels uit de weg ruimen, bijvoorbeeld inzake aansprakelijkheid als iets misloopt in de wateruitwisseling, terwijl het bedrijf wel de waterkwaliteit moet garanderen.’
‘De pilootprojecten zorgen voor aandacht’, beaamt Willems, die de Blue deal mee adviseert vanuit de taskforce droogte. ‘Maar nu is er nood aan opschaling. Er is voorzien in een budget van iets minder dan 500 miljoen euro, onder andere om innovatie te ondersteunen, dat is nog niet genoeg. De regering heeft ervoor gekozen om vooral met subsidies te werken en duurzame beslissingen financieel te belonen, en niet met wetgeving en strikte verboden. Dat is een politieke keuze.’
Er is kortom nog heel wat te winnen, voor bedrijven en voor burgers. Patrick Willems maakt de rekening: ‘De gemiddelde Belg verbruikt zo’n 100 liter drinkwater per dag. Daarvan gaat zestig liter naar verbruik dat perfect met regenwater kan, zoals voor het toilet of de tuin. Ook een wasmachine kan prima op regenwater draaien. Als burgers die omslag zouden maken, moeten drinkwaterbedrijven voor huishoudens tot de helft minder produceren, en zijn de landbouw en bedrijven beter beschermd.’
Groene industrieterreinen
Om nog maar te zwijgen over ontharding. ‘16 procent van de Vlaamse oppervlakte is verhard’, zegt Willems. ‘Dat is het dubbele van het Europese gemiddelde. Daardoor geraken de grondwaterreserves onvoldoende aangevuld als het regent. Bovendien loopt het regenwater af naar rioleringen die de toevloed niet altijd aankunnen, wat ons kwetsbaar maakt voor overstromingen.’
Verharding op zich leidt niet noodzakelijk tot waterschaarste, legt Willems uit, op voorwaarde dat het regenwater wordt afgeleid naar plaatsen waar het wel in de bodem kan dringen, en daar schort het nu aan. ‘Maar verharding is een breder probleem dan waterschaarste alleen. Het zorgt ook voor hittestress in de zomer, we weten dat dichte steden zoals Antwerpen of Brussel op warme dagen acht à negen graden Celsius warmer zijn dan groene gebieden. Bovendien zorgt ontharding voor een aantrekkelijkere leefomgeving. Ontharden pakt dus verschillende problemen tegelijk aan.’
‘Steden zoals Antwerpen of Brussel zijn op warme dagen acht à negen graden warmer dan groene gebieden.’
Patrick Willems
Willems kijkt in de eerste plaats naar steden en gemeenten om een voortrekkersrol te nemen. ‘De principes van ontharding en van waterzuinigheid en -hergebruik zou je bij elk nieuw buurtproject moeten toepassen. We mogen geen kansen meer onbenut laten. Richt bijvoorbeeld een groene zone in met een vijver waarin je regenwater kan opvangen, ook een industrieterrein hoeft niet allemaal asfalt te zijn.’
‘Zoals met alle verandering zullen er uiteindelijk een paar generaties nodig zijn om de omslag te maken. Er is een inertie omdat we ontzettende gewoontebeesten zijn, en het is nu eenmaal lastig om onze gewoontes aan te passen. Maar als ik zie hoe sterk de aandacht voor bodemdroogte gegroeid is, en hoe de jongere generatie mee is met het verhaal, zie ik het optimistisch in’, besluit hij.
