‘Zelfs in een relatie kun je je eenzaam voelen’

Dirk De wachter (63)

is psychiater en psychotherapeut in het UPC KU Leuven. Hij is expert in systeem- en gezinstherapie. Hij schreef onder andere het maatschappijkritische Borderline Times en Liefde. Een onmogelijk verlangen?

Hoe komt het eigenlijk dat zoveel mensen eenzaam zijn?

DE WACHTER ¬ ‘Onze samenleving zet heel erg in op het individu als het belangrijkste. In de kwalijkste vorm betekent het dat de medemens gezien wordt als concurrent om succes te bereiken. Begrijp me niet verkeerd, een stukje autonomie moeten we zeker ontwikkelen en koesteren. Maar volgens mij scharniert dat met verbinding, met samenleven. Het zorgzame, het medemenselijke verdrukken we te veel. Mensen voelen zich geïsoleerd en hebben niemand om wezenlijk bij terecht te kunnen, zelfs al hebben ze een gezin of een relatie.’

‘Als het allemaal goed gaat in het leven, dan lijkt het soms alsof een mens op zijn eigen wil goed kan bestaan. Ik trek mijn plan en alles gaat goed. Maar als er iets misgaat, blijkt het erg nodig dat er een medemens bij is. Wij zijn sociale wezens. Ik kan mij vergissen, maar dat is volgens mij de essentie van het menselijk bestaan: we bestaan altijd met anderen.’

‘Ik ben een systeemtherapeut, dus ik vraag altijd naar de verbindingen van mensen. Dan blijk ik soms de eerste en de enige met wie ze spreken. Soms gaat het om relatief gewone levensproblemen die blijkbaar alleen maar tegen betaling in een kabinet met een hoogopgeleide zorgverlener besproken kunnen worden. En dat mag, maar het moet een en-en-verhaal zijn. Ik kan niet als enige de lastigheid van het leven dragen. Idealiter wordt dat gedragen in een netwerk van mensen waar ieder zijn stukje bijdraagt.’ 

Heeft eenzaamheid een invloed op de wachtlijsten?

DE WACHTER ¬ ‘Dat is een extra probleem, maar ik wil natuurlijk ook niet zeggen dat mensen hier niet moeten komen en dat ze maar met hun buurman of hun vader of een vriend moeten spreken. Heel vaak is een professionele zorgverlener opzoeken nuttig en noodzakelijk. Maar eigenlijk moeten mensen ook met anderen kunnen spreken.’

De digitalisering biedt veel mogelijkheden.

DE WACHTER ¬ ‘Die digitalisering is heel paradoxaal. Eigenlijk is het ongelooflijk. Je kunt nu met iemand spreken en mailen en beelden sturen naar de andere kant van de wereld. Maar anderzijds blijf je afgeschermd – ook letterlijk. Het is belangrijk dat je elkaar ook in het echt ziet en elkaar kunt aanra-ken. Ik zie dat ook in mijn vak: in coronatijd was het maar goed dat er online consultaties waren. Maar ik heb ondervonden hoe frustrerend dat is. De mens in al zijn zintuiglijkheid aanwezig hebben, maakt toch een verschil.’

We horen dat steeds meer jongeren zich eenzaam voelen.

De Wachter ¬ ‘Uit onderzoek blijkt dat inderdaad. Een paar jaar geleden was ik daar wel een beetje door verrast. Eenzaamheid associëren we vaker met bejaarden, mensen die het beroepsleven stoppen, een partner verliezen, de kinderen het huis zien verlaten ... Maar het blijkt dat heel veel jongeren aangeven dat ze zich vaak eenzaam voelen. Dat wil ik een beetje nuanceren. Als je iemand vraagt Voel jij je soms eenzaam?, dan zou het zelfs een beetje raar zijn dat iemand zegt Nee, nooit. Een beetje eenzaamheid behoort tot het leven. We hoeven daarvoor geen psychiater, laat staan medicatie. De enige manier om die existentiële, onvermijdelijke eenzaamheid te temperen is door liefdevol en zorgzaam verbonden te zijn. Als mensen zich slecht en verlaten voelen en als ze bij tegenslagen, verdriet en moeilijkheden niemand hebben om daarover te spreken, dan dreigt dat zich op te stapelen. En dan is er uiteindelijk alleen maar de psychiater om bij terecht te kunnen.’

´Burn-outs hebben veel te maken met niet gezien en niet gehoord te worden`
Dirk De Wachter

Welke rol kan het verenigingsleven spelen?

De Wachter ¬ ‘Alle initiatieven die mensen verbinden, verdienen steun. Dat kunnen hobby’s zijn, sportclubs, initiatieven op het werk of op school, maar ook in de straat en de wijk. Dat kan ook vrijwilligerswerk zijn. Uit het onderzoek blijkt dat jongeren zich engageren, velen zijn ook in het verenigingsleven actief en dat is een goede zaak. Maar we mogen niet zelfgenoegzaam zijn. Eén vijfde van de jonge mensen worstelt met psychopathologische problemen.’

Heeft eenzaamheid een effect op ons stemgedrag?

DE WACHTER ¬ ‘Ik hoed mij voor partijpolitieke uitspraken. Maar mensen die zich eenzaam voelen ervaren de wereld als vreemder en bedreigender, zijn angstiger of graven zich in hun eigen gelijk in. Als je je openstelt, kun je sneller verbinding aangaan. Ik ben wel benieuwd naar mensen die het een beetje anders doen. Ik wandel graag op de Turnhoutsebaan in hartje Antwerpen waar ik ga eten bij de Turk. Het enige ambetante is dat hij geen wijn schenkt (lacht). En eigenlijk is dat ook goed, want we moeten met alcohol wat opletten. Ik ben nu ook weer wat provocerend, maar de vreemdheid en het ongewone via de achterdeur past eigenlijk ook wel goed in het gezondheidsbeleid van vandaag.’

Hoe kan het beleid eenzaamheid tegengaan?

De Wachter ¬ ‘Polemisch uitgedrukt: de politiek moet eigenlijk vooral niet in de weg staan. Er zijn heel wat goede initiatieven die van onderuit komen, mensen die zich verenigen, engageren, van alles doen. Laat de beleidsmakers alles wat de inclusie bevordert ondersteunen met visie en met middelen. Ik wil niet zeggen dat de overheid dat moet gaan regelen. En ik weet dat wat ik vraag vandaag ook voor een stuk gebeurt, maar het zou goed zijn als er nog meer aandacht voor is.’

Is eenzaamheid tegengaan ook geen kwestie van onder andere tijd en van inkomen?

De Wachter ¬ ‘Armoede zal de eenzaamheid niet tegenwerken. We moeten zoveel mogelijk mensen mee in het maatschappelijke weefsel houden. Dat doe je met een deftig armoedebeleid. En een deftig migratiebeleid. Dat zijn allemaal hete hangijzers waar ik als gewone psychiater ook geen pasklare oplossingen voor heb. Maar het hangt allemaal samen. Leerkrachten moeten tijd en middelen krijgen om niet alleen les te geven, maar ook om ervoor te zorgen dat er in de klas samenhorigheid kan zijn. Ook op het werk. Burn-outs hebben veel te maken met het gevoel van niet gehoord en niet gezien te worden. Heeft wat ik doe wel zin? Ik denk dat leidinggevenden nog meer moeten appreciëren wat mensen doen.’

‘Er wordt nu heel triomfantelijk gesproken over de lage werkloosheid, maar daar staat een ongelooflijk groot aantal zieken tegenover. Ik ben een dokter en ik zie hoe mensen zeggen Ik kan niet meer. Wij leven in een zeer goede maatschappij, maar zelfgenoegzaam zijn is de weg naar de neergang. Onze materiële en sociale vooruitgang, daar hebben onze voorouders in de negentiende eeuw voor gestreden, tot bloedens toe. Natuurlijk moeten we kritisch blijven en zorgen dat de juiste mensen bereikt worden met de juiste middelen. Maar laten we vooral toch opletten dat het goede niet verloren gaat en dat we terechtkomen in een hyperconcurrentiële samenleving zoals de Verenigde Staten. Ik denk dat onze sociale zekerheid erg belangrijk is om zoveel mogelijk mensen in de boot en in het sociale weefsel te houden: uit de armoede, in opleiding en in werk.’

Wat kunnen we voor elkaar doen?

De Wachter ¬ ‘Niet wachten tot een minister initiatief neemt. Zelfs doodgewone mensen die zeggen Wat kan ik nu doen, kunnen allemaal iets doen. En dat zijn kleine dingen. Dat klinkt wollig, maar dat is gaan bellen bij de buurvrouw die je al een paar dagen niet meer gezien hebt. Een briefje in de bus stoppen als ze niet opent. Dat moet de minister niet doen. Iedere burger heeft een verantwoordelijkheid om mee te werken aan de verbinding van de samenleving. Het klinkt wat oubollig, maar goeiedag zeggen op straat is belangrijk. Kijk, ik ben erg ziek geweest. Als ik over straat loop, word ik door heel veel mensen aangesproken. Dat komt natuurlijk ook door mijn gemediatiseerde status, maar dat doet een mens echt deugd. Ik spreek als ervaringsdeskundige. En ik word er zelfs emotioneel van omdat het zo wonderlijk is. Want iedereen kan dat. Alle leeftijden, alle sociale klassen, alle kleuren, alle maten kunnen vriendelijk en aandachtig zijn voor mekaar. Dat is een oproep eigenlijk.’