Volgens consumentenvereniging Testaankoop is de prijs van wortels op twee jaar tijd met 65 procent gestegen. Fishsticks werden 21 procent duurder en diepvriesfrieten 64 procent. Statbel, het Belgische statistiekbureau, geeft aan dat de prijs van alle voedingsmiddelen samen op twee jaar tijd met 24 procent gestegen is.
De oorlog in Oekraïne, droogtes en de energiecrisis speelden een rol, maar kunnen de flinke prijsstijgingen niet alleen verklaren. Bedrijven dreven de prijzen nog verder op om woekerwinsten te maken.
In 2022 werden supermarkten geconfronteerd met stijgende productiekosten, waarop ze reageerden door hun verkoopprijzen te verhogen. Tegelijkertijd, of als gevolg daarvan, kochten klanten minder. Volgens Eurostat daalden de verkochte hoeveelheden in 2022 in de Belgische voedingssector met 7,5 procent.
Zijn de prijsstijgingen in deze omstandigheden voldoende geweest om de supermarkten in staat te stellen hun winsten te behouden of zelfs te verhogen dankzij de prijsstijgingen?
Om dat te weten, moeten we hun winsten analyseren, door te kijken naar hun rekeningen die inkijkbaar zijn bij de Nationale Bank (figuur 1). Dan lijkt het erop dat supermarkten niet hebben geprofiteerd van de prijsstijgingen. Het is zelfs omgekeerd: hun winsten in 2022 liggen lager dan in een normaal jaar.
Bron: eigen berekeningen op basis van de jaarrekeningen (BNB) via Belfirst, voor alle bedrijven met een NACE-code voor ‘detailhandel in niet-gespecialiseerde winkels waarbij voedingsmiddelen overheersen’.
Maar achter de gemiddelde winstdaling gaan verschillende situaties schuil. Ten eerste lijkt de ‘overige detailhandel’, de kleinste detailhandelaren, het minder zwaar te hebben gehad. Hun winsten in 2022 lagen nog steeds hoger zijn dan voor de COVID-19-pandemie.
Sommige supermarkten doen het beter dan andere. Colruyt en Aldi presteren het best, maar ketens als Cora, Match en Mestdagh leden tientallen miljoenen euro’s verlies. Deze drie bedrijven lijden al jaren verlies, hun situatie heeft wellicht weinig te maken heeft met de huidige gebeurtenissen.
Leveranciers
Hoewel de supermarkten dus niet lijken te hebben geprofiteerd van de inflatie, was het wel waarschijnlijk dat ze vanaf 2023 hun prijzen opnieuw zouden verhogen om terug te keren naar het winstniveau van voor de crisis.
Colruyt-groep kondigde bijvoorbeeld aan dat zijn bedrijfswinst op 30 september 2023 gestegen is tot 246 miljoen euro (+128,1 procent), tegenover 108 miljoen euro een jaar eerder. Bovendien verwachten we dat de groothandel in voedingsmiddelen – business-to-business – in 2021 en 2022 goed presteerde, met name door een toename van leveringen aan de horeca.
Ondanks de grote onderlinge verschillen lijkt het erop dat de supermarkten geen profijt gehaald hebben uit de prijsstijgingen in 2022. Dat betekent dat de hogere prijzen van elders komen. Laten we nog eens de boekhoudkundige gegevens bekijken en zien categorieën van inkomsten en kosten het sterkst stijgen tussen 2021 en 2022.
Tabel 1 laat zien dat de hogere verkoopprijzen aan de klanten in 2022 de supermarkten 2,3 miljard euro hebben opgeleverd. Met dat geld konden ze heel wat kostenstijgingen betalen. Meer bepaald diende meer dan driekwart (1,9 miljard) om de hogere aankoopprijzen van handelsgoederen te bekostigen. Daarnaast stegen de werkingskosten (energie, transport, huur, marketing, enzovoort) met ‘slechts’ 349 miljoen euro, en de personeelskosten met 213 miljoen euro.
De hogere verkoopprijzen van supermarkten hebben 2,3 miljard euro opgeleverd. Met dat geld konden ze heel wat kostenstijgingen betalen.
Als we willen begrijpen wie gebaat is bij de prijsstijgingen, moeten we verderop in de keten de leveranciers van supermarkten bestuderen. Meestal gaat het daar om bedrijven die vallen onder de voedingsnijverheid. Bekende merken zoals Danone, Unilever of Ferrero, of iets minder bekende merken zoals groenten- en fruitgigant Greenyard, Clarebout (aardappelen) of producent van bereide maaltijden What’s Cooking (Come a Casa).
Uit de bedrijfswinst van alle Belgische bedrijven in de voedingsnijverheid (figuur 2) zien we dat de winst in de sector steeg met 33,2 procent in 2022 (+662 miljoen euro) en zelfs met 78,2 procent (+618 miljoen euro) als we ons beperken tot de grootste bedrijven (met 200 werknemers en meer).
Als we kijken naar de winst in verhouding tot het geïnvesteerde kapitaal, zien we een vergelijkbare trend: de operationele winst was 3,9 procent over de periode 2018-2021 (4,1 procent over de periode 2015-2021) en 4,9 procent in 2022, een groei van 26 procent.
Productiestijgingen
Kunnen we ervan uitgaan dat de hogere winsten te maken hebben met de hogere prijzen die de voedingsnijverheid aan de supermarkten factureert? Ten eerste moeten we opmerken dat ongeveer de helft (46,5 procent) van de productie van de Belgische voedingsindustrie wordt geëxporteerd, voornamelijk naar de buurlanden.
Volgens Eurostat steeg de producentenprijsindex voor de Belgische voedingsindustrie met 22 procent op de binnenlandse markt en met 26 procent voor de export. Bijna de helft van de extra winst maakt de voedingsindustrie internationaal.
We moeten ook de hypothese uitsluiten dat de winststijgingen te maken hebben met productiestijgingen. De cijfers van Eurostat over de verkoopvolumes zijn in dat opzicht opnieuw nuttig. Ze laten zien dat de hoeveelheden verkocht door de Belgische voedingsnijverheid toenamen met 3,7 procent in 2021 en met 0,4 procent in 2022. Ze tonen eveneens een stijging in de inkomsten van de sector: 3,3 procent in 2021 en 20 procent in 2022.
Omdat de stijgende inkomsten in 2021 dezelfde trend volgen als die van de verkochte hoeveelheden in 2021, kunnen we veronderstellen dat de bijkomende winst in 2021 voortkomt uit een productiestijging (en uit een lichte prijsdaling). Maar voor 2022 suggereren de cijfers dat de winststijging voortkomt uit prijsstijgingen.
Het is aannemelijk dat de Belgische voedingsindustrie haar prijzen gemiddeld genomen meer dan nodig heeft opgetrokken en dat ze profiteert van de crisis.
In tegenstelling tot bij de supermarkten zijn de extra inkomsten in de voedingsnijverheid groter dan de extra kosten. Die dynamiek zorgt voor een winsttoename van 33,2 procent. Het is dus aannemelijk dat de Belgische voedingsindustrie haar prijzen gemiddeld genomen meer dan nodig heeft opgetrokken en dat ze profiteert van de crisis.
Maar niet alle voedingsbedrijven genieten van de hogere winsten. 46 procent van de bedrijven liet in 2022 meer winst optekenen dan in 2021, 35 procent realiseerde in 2022 winst die 50 procent hoger ligt dan in 2021. Het gaat voornamelijk om grote bedrijven.
Zeven Belgische bedrijven met recordwinsten
We hebben gezien dat de winst van de Belgische voedingsbedrijven, vooral van de grootste, sterk toeneemt. Zoomen we nog meer in op de best presterende bedrijven, dan zien we dat een handvol spelers uiterst hoge winststijgingen noteert. Zeven bedrijven tekenden recordwinsten op in 2022 (of in 2022-2023 voor de bedrijven met gebroken boekjaar). De voorgestelde cijfers hebben enkel betrekking hebben op de Belgische entiteiten van die bedrijven.
Samen vermenigvuldigden de bedrijfswinsten van de zeven best presterende Belgische voedingsbedrijven in 2022 zesmaal. Wat ze allemaal gemeen hebben, is dat ze leiders zijn in hun sector.
Samengeteld vermenigvuldigden de bedrijfswinsten van deze zeven bedrijven in 2022 zesmaal (de verhouding is dezelfde voor de winst na belastingen). Wat ze allemaal gemeen hebben, is dat ze leiders zijn in hun sector.
Cargill is ‘s werelds grootste voedingsmiddelenbedrijf. Het is van oorsprong Amerikaans en gespecialiseerd in het leveren van voedselingrediënten. In België heeft het verschillende vestigingen die zoetstoffen, zetmeel en textuurmakers produceren, en granen en oliezaden verkopen.
Clarebout, Agristo en Lutosa zijn veruit de drie grootste aardappel- en frietbedrijven in België. Samen met twee andere kleinere concurrenten zijn ze goed voor 90 procent van het verwerkte volume in het land. Tereos is de Belgische dochteronderneming van de gelijknamige Franse multinational, de wereldwijde nummer twee in suikerproductie.
De Tiense Suikerraffinaderij staat bekend om zijn suiker van suikerbieten, het is een van de twee suikerraffinaderijen in België en een dochteronderneming van de Duitse groep Südzucker, de grootste suikerproducent ter wereld. Soubry is de grootste pastafabrikant van het land en levert 40 procent van de binnenlandse markt.
Bij al die bedrijven stegen de productiekosten omdat de grondstoffen duurder werder. Maar de inkomsten namen nog sterker toe.
In het bijzonder stegen de cumulatieve bedrijfsinkomsten van deze bedrijven met 5,1 miljard euro in 2022 (+40,2 procent), terwijl hun bedrijfskosten met 4,4 miljard euro stegen (+34,8 procent), wat een extra bedrijfswinst van 733 miljoen euro opleverde.
Ook hier moeten we nagaan of de toegenomen winsten het gevolg zijn van prijsstijgingen, verkochte hoeveelheden, of van beide. In het geval van Agristo zijn er gegevens openbaar. Het bedrijf geeft aan dat zijn productie in 2022 met 6,3 procent is gestegen. Aangezien de verkoopinkomsten met 56,2 procent zijn gestegen, komen de nieuwe winsten voor het grootste deel uit de prijsstijging. Tiense Suiker voorspelde een productie van 630.000 ton in 2022, wat volgens de directie overeenkomt met ‘een gemiddeld volume, vergelijkbaar met andere jaren’.
Voor de andere bedrijven hebben we geen cijfers over hun volumes. We weten echter via sectorcijfers dat de Belgische productie in de sector van oliën (waar Cargill ook actief is), van zetmeelhoudende producten (Tereos) en van suiker (Tiense Suikerraffinaderij) afnam in 2022. De productie in de aardappelverwerking (Clarebout, Agristo en Lutosa) laat dan weer een stijging zien.
Tabel 2 toont ook dat de werkgelegenheid (uitzendarbeid inbegrepen) stagneert of slechts licht toeneemt in het merendeel van de voornoemde bedrijven. Eventueel kunnen winststijgingen voortkomen uit nieuwe technologieën of een beter benutte productiecapaciteit, maar dan zou dat van een uiterst ongebruikelijke grootorde geweest zijn.
Over het algemeen heeft de Belgische voedingsnijverheid dus van de situatie geprofiteerd om zijn gemiddelde winst op te drijven.
Internationale groothandelaars
Veel voedingsmiddelen die in België verkocht worden, worden elders geproduceerd. Bovendien komt een deel van de ingrediënten, ook voor de voedingsmiddelen die in België geproduceerd worden, uit het buitenland. De prijsstijgingen hebben dus een uitgesproken internationale dimensie.
Unilever, het bedrijf achter de Magnum-ijsjes, zag zijn winst over de eerste jaarhelft van 2023 naar 3,9 miljard dollar gaan, 20,7 procent meer dan een jaar eerder, terwijl de verkochte volumes min of meer stabiel bleven.
Vier grote spelers domineren de wereldmarkt van grondstoffen voor voedingsmiddelen: Archer-Daniels-Midland (ADM), Bunge, Cargill en Louis Dreyfus Company. Op grond van hun initialen het ‘ABCD’ van de voedselproductie. Ze controleren tussen 70 en 90 procent van de wereldmarkt voor granen en dus van de productiebasis voor brood, pasta en gebak. Volgens de VN-Conferentie inzake Handel en Ontwikkeling (UNCTAD) verdubbelde de winst van die ondernemingen in 2022, tot 13 miljard dollar.
Andere multinationals zagen hun winst eveneens aanzienlijk stijgen. Het Amerikaanse Mondelez, dat onder meer Lu-koekjes, Oreo en Côte d’Or produceert, zag zijn winst na belasting naar 4 miljard dollar gaan in september 2023. Een stijging van 18 procent op een jaar tijd, terwijl de volumes toenamen met 2,4 procent en de prijzen stegen met 14,6 procent, blijkt uit hun jaarcijfers.
Unilever, het bedrijf achter de Magnum-ijsjes, Knorr-soep en de producten van Dove, zag zijn winst over de eerste jaarhelft van 2023 naar 3,9 miljard dollar gaan, 20,7 procent meer dan een jaar eerder, terwijl de verkochte volumes min of meer stabiel bleven en de prijzen toenamen met 9,4 procent.
Verschillende spelers anticipeerden op de stijgende voedselprijzen en kochten voedingsmiddelen aan om ze later aan een hogere prijs door te verkopen. Op die manier heeft speculatie de algemene prijsstijging nog verder opgedreven.
Een groep van tien speculatiefondsen heeft naar schatting 1,9 miljard dollar winst gemaakt door graan, maïs en soja te verhandelen, toen de voedselprijzen plots de hoogte in gingen bij de start van de oorlog in Oekraïne.
Een consortium van journalisten heeft de schommelingen geanalyseerd van de Trend Index, die gepubliceerd wordt door de Franse commerciële bank Société Générale. Ze berekenden dat een groep van tien speculatiefondsen naar schatting 1,9 miljard dollar winst gemaakt heeft door graan, maïs en soja te verhandelen, toen de voedselprijzen plots de hoogte in gingen bij de start van de oorlog in Oekraïne. Een jaar eerder hadden de tien fondsen tijdens dezelfde periode nog zware verliezen geleden op diezelfde grondstoffen.
Over het algemeen is de speculatie op voedingsmiddelen de laatste tijd toegenomen. Onderzoekers achterhaalden dat op de beurs van Parijs de graanaankopen door financiële spelers meer dan verdubbeld zijn tussen januari 2020 en september 2022. Volgens UNCTAD hielden ook de grote voedingsbedrijven, en niet enkel financiële ondernemingen, zich specifiek bezig met speculatie.
Zij profiteren dus twee keer van de situatie. Door die speculatie nam de winst vóór belasting meer toe dan het operationeel resultaat (figuur 4). Volgens UNCTAD weerspiegelt dat ‘de disproportionele rol die de niet-operationele activiteiten (speculatie) spelen in het huidige tijdperk van superwinsten’.
Voorbeeld van de energie- en bankensector
Bovenstaande analyse toont aan dat er in de periode 2021-2022 aanzienlijke winsten gemaakt werden in de voedingssector. Niet de supermarkten, maar de voedingsnijverheid streek die winsten op, voornamelijk bij de handel in grondstoffen of door speculatie. In België dreven de grote voedingsbedrijven hun bedrijfswinst op met 78 procent.
Welke aanbevelingen kunnen we nu doen voor de politiek? UNCTAD stelt voor om speculatie op voedingsproducten beter te reglementeren en reikt een aantal pistes aan om de transparantie te bevorderen, of om sommige praktijken in te dammen.
De Belgische staat, die momenteel op zoek is naar middelen, zou ook de uitzonderlijke winsten die gemaakt werden, meer kunnen belasten, zoals ze dat in zekere zin al deed voor de energie- en de banksector.
