Terwijl energieleveranciers consumenten met verstomming blijven slaan met ongezien hoge voorschotfacturen, bereiden mensen zich in heel Europa voor op een koude winter. Bij de Brusselse adviesverlener Infor GasElek stroomt de ene na de andere klant binnen met vragen over onbetaalbare prijzen, soms is de paniek voelbaar. Paul Vanlerberghe werkt er al meer dan tien jaar: ‘Vroeger konden we mensen doorverwijzen naar een goedkopere leverancier. Die bestaat vandaag niet meer, we voelen ons machteloos.’
Veel mensen hebben vragen bij de hoge voorschotfacturen die leveranciers hen voorstellen. Terecht?
‘Het argument van de leveranciers voor de willekeurige verhogingen van de voorschotten is dat het mensen beschermt tegen een onbetaalbare eindafrekening, maar ze proberen de bedragen ook omhoog te pushen omdat ze vrezen voor eigen betalingsproblemen aan energieproducenten. Ze hebben liever vandaag dan morgen geld.’
‘Er sluipen ook fouten in de voorschotfacturen. Dat is geen kwade wil, alle leveranciers worden overrompeld door de situatie. Wanneer in Vlaanderen de Vlaamse Energieleverancier failliet ging, moesten 150 000 mensen plots uitwijken naar andere leveranciers, dat zorgt voor onnauwkeurigheden.’
‘Als je individueel contact opneemt, zit je vast in eindeloze telefonische wachtrijen en wimpelen ze je af met het verhaal van de huidige hoge beursprijzen. Pas als verbruikers zeggen dat ze het écht niet meer kunnen betalen, willen ze over een ander voorschot onderhandelen. Wij hebben het voordeel dat we een bekende organisatie zijn en proberen het voorschot beter te laten afstemmen op het werkelijke verbruik. Voor ons tonen de leveranciers bereidwilligheid. Een andere leverancier zoeken verbetert vandaag je huidige situatie ook niet, maar je moet wel goed op je voorschotfactuur letten.’
Paul Vanlerberghe is onderzoeker bij het Brusselse informatiecentrum Infor GasElek. Dat probeert consumenten bij te staan in al hun vragen over gas- en elektriciteitsgebruik, een rol waarvoor in Vlaanderen geen aparte dienst bestaat. Als centraal aanspreekpunt helpt het kwetsbare gebruikers om fouten op te sporen op hun facturen, een andere leverancier te vinden, of begeleidt het hen naar mogelijke sociale beschermingsmechanismen, zoals een afbetalingsplan of een sociaal tarief.
In het Verenigd Koninkrijk hebben honderdduizenden mensen al ingetekend op een oproep om hun energiefactuur niet meer te betalen. Is dat het protest dat we nodig hebben, of een gevaarlijk spel?
‘Ik kan niet zeggen doe dat of doe dat niet. Omdat de Vlaamse regering, net als de Britse, al heeft aangekondigd dat er geen energie-afsluiting zal komen in de winter, ligt de enige consequentie bij de leveranciers zelf. Het is niet zo’n ramp als er nog leveranciers failliet gaan, behalve voor henzelf en voor het huidige marktsysteem. Het zou duizenden klanten van leverancier doen veranderen en voor een nieuwe schok achter de schermen zorgen. Maar daarom is er nog geen kilowattuur minder. Een grote hoeveelheid leveranciers leidt niet noodzakelijk tot betere prijzen.’
‘In het huidige systeem zijn er twee soorten leveranciers. Aan de ene kant zijn er leveranciers met een eigen productie die niet afhankelijk zijn van de prijzen op de energiemarkten. Anderzijds zijn er leveranciers die niets zelf produceren en alles kopen op de energiemarkten, dat zijn degenen die nu tegen de beursprijzen aanlopen. Dat systeem is fundamenteel instabiel.’
Dat brengt ons bij het Europese prijszettingsmechanisme voor gas en elektriciteit.
‘Het zogenoemde Marginal Pricing System zegt dat de marktprijs voor energie de prijs is van de duurste elektriciteitscentrale of van de duurste invoerprijs voor gas die nodig is om aan de vraag te voldoen. Een tweede zonde van dat systeem is dat die marktprijs bepaald wordt door de energiebeurzen. Die zijn net zo onderhevig aan speculatie als andere beurzen. Vandaag zijn er ook traders als investeringsbank Goldman Sachs actief die erop gokken dat de energieprijzen nog zullen stijgen en energie opkopen met de bedoeling om te verkopen als de prijs op een hoogtepunt staat.’
‘Die marktprijs weerspiegelt helemaal niet de reële bevoorradingskosten, die veel lager liggen dan de beurzen vandaag doen uitschijnen. Slechts twintig tot dertig procent van het totale volume aan energie dat gezinnen of ondernemingen gebruiken, wordt op de beurzen verhandeld. Leveranciers die bijvoorbeeld als dochteronderneming van een grote producent, zoals de kerncentrales in Doel of Tihange, verbonden zijn met zo goed als eigen productie of invoerder van aardgas, moeten weinig of niets op die beurzen aankopen. De invoerders van aardgas hebben nog altijd hun langetermijncontracten die goedkoper zijn. Dat zorgt voor de superwinsten.’
‘Om die speculatie te temperen komt het erop aan nú iets te doen. Politici sturen altijd aan op maatregelen waarvan ze denken dat ze op korte termijn zullen helpen, maar die de zaak niet ten gronde oplossen. De btw-verlaging heeft een beetje geholpen met de facturen, maar het heeft de prijsstijgingen niet opgelost. Het is ook nodig om de markten fundamenteel te veranderen. Je hebt een mechanisme nodig dat de gemiddelde kostprijs van energie als uitgangspunt neemt. Men gaat ervan uit dat producenten hun duurste centrales dan niet zouden laten draaien, wat tot onvoldoende aanbod leidt, maar er zijn andere systemen om producenten daartoe te verplichten.’
Sommige experten vinden dat je door de energiecrisis niet het hele systeem mag weggooien. De huidige prijszetting zou voor een ‘ingebouwde schroom’ zorgen om duurdere, vervuilende centrales op te starten, wat zuinigheid en hernieuwbare bronnen aanmoedigt.
‘In de huidige context spreken over een ingebouwde schroom van de markt is absoluut gruwelijk. Zien zij niet wat er aan het gebeuren is? Met een systeem van gemiddelde prijzen ontstaat er niet plots een ongelimiteerde vraag naar energie.’
‘Ik zal nog een pervers voorbeeld geven: de zogenoemde coöperatie Energie 2030 uit de Oostkantons leverde hier in Brussel en zette plots alle contracten stop. Maar toch bleven hun windmolens draaien. Zij verkopen hun energie op dit moment veel liever aan waanzinnige prijzen op de beurs dan aan gebruikers, waarbij ze een deel van de omzet moeten doorstorten aan distributienetbeheerders.’
Waaruit bestaat mijn energiefactuur?
Zowel voor elektriciteit als voor aardgas bestaat jouw energiefactuur uit vier grote componenten:
- De prijs per kilowattuur, ofwel de vergoeding voor je eigen verbruik. Dat maakt het grootste deel uit van de factuur en is onderhevig aan het prijszettingssysteem van marginale kosten op de Europese energiemarkten. Het is hier dat de huidige crisis de prijzen doet ontsporen.
- Daarnaast zijn er de net- of distributiekosten, een bedrag dat energieleveranciers verschuldigd zijn aan netwerkbeheerders, zoals Sibelga of Fluvius, voor het vervoer van gas of elektriciteit en voor het onderhoud van elektriciteitskabels of gasleidingen. Die kost rekenen energieleverancier door op je energiefactuur.
- Zo’n 15 procent van de elektriciteitsfactuur, en 2 procent van de aardgasfactuur, bestaat uit heffingen van de overheid, zoals de Vlaamse bijdrage aan het energiefonds of accijnzen op gas en elektriciteit.
- Tot slot rekent de overheid ook btw aan op je energiefactuur. Tot 1 maart 2022 bedroeg die 21 procent, sindsdien verlaagde de regering die – vooralsnog tijdelijk – tot 6 procent.
