'Een grote leugen is een onwaarheid die te groot is om haar te ontkennen. De grote leugen gaat nu gepaard met de belofte van wraak op iedereen die erin weigerde te geloven. Net als alle grote leugens vereist die van Trump geweld om de weerbarstige feiten te onderdrukken samen met degenen die daaraan blijven vasthouden. Trumps grote leugen wordt zodoende een excuus voor een permanente uitzonderingstoestand, wat in de praktijk neerkomt op een dictatuur.'
Timothy Snyder, Over vrijheid (2024)
In 2017 publiceerde Timothy Snyder, de bekende Amerikaanse historicus en hoogleraar aan de universiteit van Yale, Over tirannie. Gealarmeerd door de autocratische politiek van Donald Trump tijdens zijn eerste ambtsperiode hield hij een bevlogen vertoog met twintig lessen uit de twintigste eeuw en met evenveel raadgevingen om de democratie overeind te houden.
‘Gehoorzaam niet bij voorbaat’, klonk het, want de macht van een autoritair bewind wordt voor een groot deel uit vrije wil gegeven. ‘Onderken gevaarlijke woorden’, en wees met andere woorden alert als sommigen van een ‘noodtoestand’ of een ‘crisissituatie’ spreken.
‘Geloof in de waarheid.’ Als niets waar is, wordt alles spektakel. De grootste portemonnee betaalt voor het meest verblindende licht.
Het blijven behartenswaardige aanbevelingen die de burger, ook in Europa en België, een houvast geven om in verwarrende tijden te weerstaan aan de lokroep van populistische autocraten.
Zes jaar later, in de aanloop naar de Amerikaanse presidentsverkiezingen, publiceerde Snyder Over vrijheid. Vertrekpunt is het onderscheid dat de Engelse filosoof Isaiah Berlin (1909-1997) maakte tussen positieve en negatieve vrijheid. Snyder reflecteert over het vrijheidsbeeld dat de meeste Amerikanen hartstochtelijk koesteren.
Musk
‘Een individu is vrij, zo denken we in Amerika, wanneer de overheid zich afzijdig houdt. Negatieve vrijheid staat voor ons gelijk aan gezond verstand’, schrijft hij. Het gaat hier om de vrijheid van externe barrières, beperkende regels en ingrijpende overheden.
Vrijheid is gerust gelaten worden. Zo gezond is die enge vrijheidsopvatting niet. Integendeel, het is ‘een onderdrukkend idee’ dat meer ongelijkheid, meer oligarchen, meer deregulering en privatisering, meer Trump en Musk, en minder democratie oplevert.
Positieve vrijheid is de vrijheid om samen met andere mensen vat te krijgen op wat er in de samenleving gebeurt, om samen de toekomst tegemoet te gaan.
Daartegenover stelt Snyder met Berlin het begrip positieve vrijheid: de vrijheid om samen met andere mensen vat te krijgen op wat er in de samenleving gebeurt, om samen de toekomst tegemoet te gaan.
‘Vrijheid om houdt in dat we nadenken over wie we willen worden. Waar hechten we waarde aan? Hoe verwezenlijken we onze waarden in de wereld? Als we vrijheid niet zien als positief, verwerven we zelfs geen vrijheid in negatieve zin, aangezien we dan niet zullen inzien wat feitelijk de barrières zijn, hoe barrières kunnen worden aangepakt en instrumenteel worden, en hoe ze onze vrijheid kunnen vergroten.’
Een noodzakelijke aanpak van de macht van de internetgiganten mag daar een voorbeeld van zijn. Trouwens, schrijft Snyder, ‘landen waarin mensen geneigd zijn vrijheid te zien als vrijheid om doen het beter volgens onze eigen maatstaven die bij voorkeur gericht zijn op vrijheid van.’
Hoe het zou moeten zijn
Een deel van het boek schreef Snyder tijdens een reis in Oekraïne. Terugkijkend op zijn eigen leven, op de geschiedenis van autoritaire regimes en rekening houdend met de actuele internationale context onderscheidt hij nu vijf essentiële aspecten van die positieve vrijheid: soevereiniteit, onvoorspelbaarheid, mobiliteit, feitelijkheid en solidariteit. Geïnspireerd door onder andere mensen als voormalig Tsjechisch president Vaclav Havel, dekolonisatiedenker Frantz Fanon en politiek activist Simone Weil tracht hij die begrippen inhoudelijk te duiden en te definiëren.
De vijf vormen van vrijheid scheppen in de praktijk de voorwaarden voor minder ongelijkheid. Zonder de waarden die door vrije mensen in ere worden gehouden, verliest gelijkheid in de politiek alle inhoud. Wie gelijkheid losrukt van vrijheid, maakt haar betekenisloos. ‘We kunnen allemaal in gelijke mate ongelukkig zijn, in gelijke mate tot zombies gemaakt, of in gelijke mate dood.’ Voor Snyder bestaat er geen tragische keuze tussen vrijheid en gelijkheid. Beide gaan samen.
Zijn boek is geen filosofisch traktaat maar een hartstochtelijk pleidooi van een geëngageerde academicus. Het geeft een inzicht in het dominante vrijheidsbeeld van vele Amerikanen (met Trump als de ultieme negatieve vrijheidsheld) en roept de burger op om zich niet laten misleiden door de propagandisten van de negatieve vrijheid. Die vrijheid ‘doet zichzelf voor als revolutionair, maar de revolutie die ze eist gaat voorbij aan het terrein dat ertoe doet: hoe we over onszelf denken en hoe we tegen de wereld aankijken.’
Oogcontact
Opnieuw geeft Snyder een aantal aanbevelingen om de verschillende aspecten van die vrijheid in de Verenigde Staten te bevorderen en de sprong te maken van hoe het is naar hoe het zou moeten zijn zonder in een autoritair regime terecht te komen. Zo pleit hij voor het recht ‘op de onaantastbaarheid van onze eigen geest’ door de internetgiganten aan banden te leggen.
‘Maak meer oogcontact met je medemensen’, besluit Snyder, en minder met je smartphone.
En voor het recht op een toegankelijke gezondheidszorg om soevereiniteit te versterken. Zowel de uitbreiding van het spoornet als de erkenning van vakbonden versterken volgens hem de (sociale) mobiliteit. Een solidaire vermogensbelasting is vanzelfsprekend, want ‘de inkomsten daarvan verbeteren het leven van honderden miljoenen Amerikanen zonder iets af te doen aan het leven van de paar duizend Amerikanen die ze zouden moeten betalen.’
Bij zijn herintrede in het Witte Huis zal Donald Trump ‘de centrale regering veranderen in een grote safespace voor zijn hersenspinsels, door rijksambtenaren te ontslaan en hen te vervangen door loyalisten die in zijn leugens geloven.’ Die waarschuwing uitte Snyder voor de verkiezingen.
Ondertussen kennen we de bedenkelijke kwalificaties van Trumps volgelingen die nu als minister of beleidsmedewerker het beleid zullen bepalen. Tegenover die ‘ijskoude herrie’, zoals Simone Weil het noemt, kunnen we ons maar beter wapenen met standvastigheid, warmte en hoop.
‘Maak meer oogcontact met je medemensen’, besluit Snyder, en minder met je smartphone. ‘Stem niet op mensen die de klimaatverandering ontkennen. Mensen die liegen over het einde van de wereld, zullen blijven liegen tot het einde van de wereld daar is.’
Timothy Snyder (2024). Over vrijheid. Uitgeverij Balans.
