Van een thema als mantelzorg verwacht je niet meteen dat middelbare scholieren er storm voor lopen. Toch hangt er een opgewonden sfeer vol verwachting bij de leerlingen van het Sint-Carolusinstituut in Sint-Niklaas: vanavond is het hún toonmoment. Een jaar lang stapte de school in een project met mantelzorgvereniging Samana, onder begeleiding van schoolcoach Pam. Een anonieme enquête bij leerlingen bracht aan het licht dat een op de vijf leerlingen aan een vorm van mantelzorg doet. Vervolgens schoten de tieners in actie met initiatieven als boekjes voor makkelijke recepten of een praatcafé op Instagram. Met al die acties slepen ze de ron-kende titel ‘mantelzorgvriendelijke school’ in de wacht.
Drie jaar
Tussen de uitgedoste meisjes en jongens staan Stella (16) en haar mama. Stella’s moeder werd zwaar ziek toen het meisje drie jaar oud was. Sindsdien neemt ze heel wat zorgtaken op zich. Van koken en poetsen tot boodschappen en de was doen. Voor Stella heeft het huishouden allang geen geheimen meer.
Stella vertelt: ‘Als ik thuiskom van school, ben ik eerst bezig in het huishouden. Sinds twee maanden hebben we ook ondersteuning van Familiehulp, want mijn mama wou niet dat ik alles alleen moet doen.’ Stella leeft op het ritme van haar mama, al benadrukt ze dat er ook best veel goede dagen zijn waarop haar mama en zijzelf rust hebben. ‘Dit is prima voor mij, ik ben dit gewoon van kleinsaf.’
Maar hoe combineer je zo’n stevig zorgpakket met schoolwerk? ‘Na de schooluren heb ik soms weinig tijd over om te studeren. Daarom let ik tijdens de lessen heel goed op, ik heb het geluk dat ik de leerstof goed onthoud. Zo verwerk ik het meeste al op school zelf. Ik ben ook altijd op tijd en spijbel nooit, school is heel belangrijk voor mij.’
‘In de praktijk verandert er weinig, maar dat ik er nu een woord voor heb, vind ik wel cool.’
Stella
Voor Stella is dit altijd haar realiteit geweest. En daarbij stelde ze zich weinig of geen vragen. Haar naaste omgeving en beste vriendinnen kennen haar verhaal. Ook op school waren een aantal leerkrachten op de hoogte van haar situatie. Maar toch was een jaar lang intensief werken rond het thema mantelzorg een echte eyeopener: ‘Het voorbije jaar heb ik beseft dat mijn thuissituatie best uitzonderlijk is. Het woord ‘mantelzorger’ kende ik al wel, maar tijdens dit project begon ik er meer over te lezen. Op dat moment zag ik: ‘Dit gaat echt over mij. Dit ben ik.’ Zo had ik mezelf nooit eerder bekeken. In het begin vond ik dat raar, want mijn situatie bleek niet normaal, terwijl ik dat zo niet ervaar. Voordien dacht ik er simpelweg niet over na. In de praktijk verandert er nu weinig, maar dat ik en anderen rond mij er nu een woord voor hebben, vind ik eigenlijk wel cool.’
Taboe
Jonge mantelzorgers zijn, volgens een ruime definitie, kinderen en jongeren die opgroeien bij een gezinslid met een langdurige ziekte of beperking. In het nieuwe Vlaamse mantelzorgplan 2022-2024 worden jonge mantelzorgers uitdrukkelijk vernoemd. Voordien leek die groep nagenoeg onbestaand. Of beter gezegd: ongezien.
Ilse Janssens, stafmedewerker mantelzorg Samana: ‘Recent Vlaams onderzoek toont aan dat 21 procent van de Vlaamse jongeren in de leeftijdsgroep van 11 tot 18 jaar woont bij een persoon met een langdurige ziekte of beperking. Dat is een op de vijf jongeren, heel erg veel dus.’
Een misvatting is bovendien dat het enkel over medische aandoeningen gaat. In werkelijkheid zorgen ook heel wat kinderen voor een familielid met een alcohol- of drugsverslaving of met psychische problemen. Daar is het taboe nog groter. Kinderen schamen zich er vaak voor en verstoppen het voor de buitenwereld. ‘Het taboe doorbreken en sensibiliseren, dat is het speerpunt van de ‘mantelzorgvriendelijke school’. Jonge mantelzorgers hoeven zich niet kenbaar te maken, maar hebben absoluut nood aan een begripvollere houding in hun omgeving, waaronder ook de school’, aldus Janssens.
Spiegel
Els Laureys staat al 26 jaar voor de klas. Uit wat de leerkracht Frans in de loop van de jaren opving bij leerlingen of op een oudercontact had ze al het vermoeden dat mantelzorg bij kinderen lang onder de radar is gebleven. ‘We hebben nu eindelijk woordenschat om te benoemen wat er speelt bij heel wat leerlingen. Kinderen die regelmatig thuis koken, broertjes of zusjes van en naar school brengen, van school wegblijven om te tolken, of andere zorgtaken opnemen: we weten nu dat dat mantelzorg is. Nu staan we er allemaal veel meer bij stil. De impact op leerlingen is immers enorm.’
‘Ik heb kinderen zien huilen omdat ze zich erkend voelden.’
Els Laureyns, leerkracht
‘Ik heb dit jaar kinderen zien huilen omdat ze zich erkend voelden, en anderen zaten stil met blinkende oogjes, nog te bang om ervoor uit te komen, maar gesteund door het besef dat we ‘weten’ dat ze bestaan. Vanbinnen verandert er iets bij die kinderen. Ze hebben een spiegel voorgehouden gekregen. Dat is een enorme stap vooruit.’
In het onderwijs kun je echt verandering in gang zetten, aldus Janssens: ‘Scholen zijn een onmisbare schakel in dit verhaal. Vandaag zijn er over heel Vlaanderen 28 mantelzorgvriendelijke scholen. De weg is dus nog lang.’
Voor juf Els is de herkenning nog maar het begin: ‘Nu kunnen we nadenken over concrete acties. Zo denk ik aan uitzonderingen voor huiswerk of toetsen in bepaalde gevallen, of een aanpassing in het schoolreglement. Dit is nog maar de (h)erkenning. We moeten hier nog veel verder in gaan.’
