‘Voor 25 euro naar Barcelona vliegen? Ook ik moet mezelf flink overtuigen om eraan te weerstaan.’ Nochtans kent Jeroen van Bergeijk als geen ander het echte verhaal achter die spotprijzen. Hij was zelf een tijd ‘koffergooier’ op de luchthaven van Schiphol. ‘Het is een verziekt en pervers systeem, waarbij de prijzen alleen maar zo laag kunnen blijven omdat de mensen die de bagage laden het absolute minimum betaald krijgen.’
'Als Uber-chauffeur word je eindeloos opgejaagd, in het callcenter heb je de hele dag boze mensen aan de telefoon. Mentaal heel inspannend en stressvol.'
Bagageafhandelaar is maar een van de vele banen die Nederlands journalist Van Bergeijk beschrijft in zijn boek Undercover aan het werk. Anoniem verkende hij onder meer de wereld van de Uber-chauffeurs, fietsbezorgers voor boodschappen, medewerkers in het callcenter voor een webwinkel en de magazijniers bij Bol.com. ‘Kutwerk, zoals de meeste mensen die dat soort werk doen zouden zeggen.’
Wat hadden al die banen gemeenschappelijk?
VAN BERGEIJK ¬ ‘Vooral de extreme controle die de werkgevers uitoefenen viel me op. Alles wordt vastgelegd, gemeten, beoordeeld. Uber is op dat vlak veruit het meest immorele bedrijf dat ik ben tegengekomen.'
'De app is eigenlijk een voortdurend evaluatiegesprek omdat je na iedere rit een waardering krijgt. Maar overal geldt dat het vertrouwen in de werknemer onbestaande is, laat staan dat er vrijheid of waardering is. Dat leidt tot stress en het werkt demotiverend.’
Je onderzoek begon toen je persoonlijk door een turbulente periode ging en daarom op zoek was naar een baan die mentaal niet te zwaar was. Vond je die mentale rust dan in dat werk?
VAN BERGEIJK ¬ ‘Als Uber-chauffeur word je eindeloos opgejaagd en in beweging gehouden door de app. In het callcenter heb je dan weer bijna de hele dag boze mensen aan de telefoon. Eigenlijk was al dat werk mentaal heel inspannend en stressvol.'
'Alleen de baan van verkeersregelaar was het andere uiterste. Daarbij sta je een hele dag met een verkeersbordje op een kruispunt of bij wegenwerken om bijvoorbeeld te vermijden dat fietsers in een put rijden. Die verveling is even erg als de stress. En het is niet dat je op een kruispunt even kunt mediteren om de rust toch maar te benutten.’
'Dat er opvallend meer e-commerce in Nederland gevestigd is, komt door de bewuste, politieke keuze om die manier van werken toe te laten.'
Ook het undercoverwerk begon na een tijd te wegen.
VAN BERGEIJK ¬ ‘Liegen over je identiteit en motivatie wringt natuurlijk. Maar soms kun je niet anders om ergens binnen te geraken. Het is de enige manier om te weten te komen hoe het kan dat in de ochtend de airfryer die je vijf minuten voor middernacht online bestelde al op je stoep staat. Of om te ontdekken hoe de koffer die je bij het inchecken afgeeft ook op je reisbestemming geraakt.’
‘Ik voelde me wel schuldig en oneerlijk tegenover de mensen met wie ik samenwerkte. Terwijl ik het juist voor hen deed, om hún verhaal te vertellen. Maar ik kon het niet met ze delen. Dat was een dilemma waar ik nooit echt aan wist te ontsnappen.’
Er wordt in België wel eens naar Nederland gekeken als voorbeeld voor flexibel werk, of voor de avond- en nachtarbeid in de e-commerce.
VAN BERGEIJK ¬ ‘Voor de logistiek maakt het niet uit of zo’n distributiecentrum aan de Belgische kant van de grens ligt, of aan de Nederlandse. Dat er opvallend meer in Nederland gevestigd zijn, komt door de bewuste, politieke keuze om die manier van werken toe te laten.'
'Maar die keuze brengt heel wat problemen met zich mee. Zo geraak je bijvoorbeeld niet met het openbaar vervoer aan het magazijn, dat werd midden in een weiland neergezet. Met je minimumloon moet je dan toch een auto betalen om op je werk te geraken. En door de werktijden heb je eigenlijk geen sociaal leven meer.'
'Lokale arbeidskrachten willen dat soort werk niet doen. Daarom zijn we voor die banen afhankelijk van goedkope en geïmporteerde arbeid. Maar dat levert dan weer allerlei andere problemen op, zoals met huisvesting, integratie of concurrentie.’
'Bedrijven zoals Amazon kunnen alleen bestaan door lage lonen.'
‘In veel gevallen is dat flexibel werk met bijvoorbeeld tijdelijke contracten ook gewoon een manier om te besparen, en niet omdat het werk zelf dat vereist. Het aandeel flexibel werk is in Nederland het hoogste van heel Europa. Dat is kwalijk, want bedrijven schuiven kosten gewoon af op zowel het individu als de samenleving.’
‘Zulke bedrijven kunnen alleen bestaan door de lage lonen. Zijn die negentiende-eeuwse toestanden echt de economie die we willen? Die vraag stel ik niet alleen, maar ook veel economen.’
Moeten we dan allemaal stoppen met bestellen op Bol.com of een Uber reserveren?
VAN BERGEIJK ¬ ‘Ik ben niet de moraalpolitie. Alleen mogen we niet vergeten om rekening te houden met onze medemens. Als je een Uber neemt, is de kans groot dat je chauffeur gewoon een jongen is die zijn gezin probeert te onderhouden. Je kunt het steunen van zo iemand moeilijk problematisch noemen, maar het bedrijf zelf is wel heel immoreel.’
‘Met mijn undercoverwerk wil ik lezers vooral tonen hoe de systemen die we gebruiken in elkaar zitten en wat de gevolgen zijn, voor de mens en de planeet. Ik hoop wat bij te dragen aan het bewustzijn en de empathie voor de mensen die dat soort werk doen. Ik wil mensen niet verbieden om bij Bol.com te bestellen, maar ik hoop wel dat ze twee keer nadenken voor ze online een airfryer bestellen.’
