‘De hoge cijfers voor de misgelopen tegemoetkomingen en uitkeringen verbaasden ook ons’, zegt Julie Janssens, expert van de Universiteit Antwerpen (UA). Samen met collega-onderzoekers voerde zij een vernieuwend onderzoek uit naar de zogenaamde non-take-up, ofte het niet ontvangen van sociale rechten. ‘Enkele honderdduizenden mensen hadden in 2019 recht op een uitkering, maar kregen die om een of andere reden niet. In het verleden waren er al wel schattingen van die cijfers, maar daarover waren er twijfels door een gebrek aan preciezere gegevens.’ Nu is voor het eerst een duidelijk beeld op basis van doorgedreven onderzoek.
Duidelijk is dat beeld wel. ‘Als we kijken naar de verhoogde tegemoetkoming liepen in 2019 ongeveer 150 000 mensen die mis. En wellicht ligt het werkelijke aantal nog hoger.’ Dat berekende Tim Goedemé, coördinator van het project. Die tegemoetkoming is een regeling waarbij personen met een laag inkomen minder betalen voor gezondheidszorg, naast andere financiële voordelen. ‘Terwijl dat een breed gekend systeem is, zien we toch in onze steekproef dat bij de bevolking op actieve leeftijd slechts 50 tot 60 procent van de rechthebbenden er ook werkelijk van gebruikmaakt. Bij 65-plussers ligt de opname wel iets hoger’.
Ondanks acties
Gelijkaardige conclusies trokken de onderzoekers bij andere toelages, zoals het verwarmingsfonds of de inkomensgarantie voor ouderen. ‘Over die laatste zijn er al heel veel acties geweest om het niet-gebruik terug te dringen. Toch zien we ook daar dat ongeveer twee op de drie mensen uit onze steekproef er geen gebruik van maakt, hoewel zij er wellicht wel recht op hebben.’
Vooral gebrekkige informatie en lastige procedures blijken een grote drempel. ‘Dat zagen we bijvoorbeeld bij het leefloon’, verduidelijkt Janssens. ‘Mensen moeten veel moeite doen om erachter te komen wat een leefloon is, hoe het werkt en of ze er recht op hebben. Ook de procedures zijn een grote hindernis. Het kost heel wat moeite om je door de aanvraag te worstelen, om de opgevraagde documenten in orde te brengen of om bij specifieke diensten afspraken te maken.’ De procedure kent zo heel wat fysieke en administratieve moeilijkheden.
De overheid zou ook zelf mensen die recht hebben op een tegemoetkoming kunnen zoeken en daarover informeren. Dat is wat de onderzoekers aanbevelen. Dat zou een opmerkelijk effect kunnen hebben op de opname van de sociale rechten. Goedemé: ‘Op basis van administratieve gegevens in bestaande databanken kan je al heel wat mensen selecteren die allicht recht hebben op een tegemoetkoming of uitkering. Die kan je actief aanspreken. Dat gebeurt nu bijvoorbeeld al voor de verhoogde tegemoetkoming en de inkomensgarantie voor ouderen, maar je zou dat nog verder kunnen uitbreiden.’
Misbruik
Momenteel zijn de vele regels heel complex, vaak om misbruik tegen te gaan. ‘Maar je kunt die logica ook omdraaien: maak een eenvoudig systeem op maat van automatische toekenning. Door op basis van databanken te bepalen of iemand gerechtigd is voor een uitkering of tegemoetkoming ga je meteen ook misbruik tegen’, verduidelijkt Goedemé. Daarvoor is dan wel een verbeterde uitwisseling tussen de vele administraties in ons land nodig. ‘En we hebben daarnaast eigenlijk ook een vermogenskadaster nodig. Sommige rechten hangen namelijk ook af van hoeveel spaargeld je bijvoorbeeld hebt. Dat weet de overheid nu helemaal niet.’
Veerle Van Vynckt
Hoofd maatschappelijke dienst OCMW Brugge
‘Je moet bijna jurist zijn en het hele socialezekerheidsrecht kennen om te weten waar je nu juist recht op hebt. Terwijl wij bij het OCMW er dagelijks mee bezig zijn, ontdekken zelfs wij af en toe nog nieuwe zaken. Met zo’n kluwen van regels voor tegemoetkomingen is het geen wonder dat mensen die andere zorgen hebben toelages mislopen.’
‘Soms zijn wij zelf nog verbaasd wanneer de administratie voor bijvoorbeeld een verhoogde tegemoetkoming of sociaal tarief voor energie nog niet rond is, terwijl een client dat duidelijk nodig heeft. In andere procedures zie je ook dat er al heel wat gegevens opgevraagd worden die de overheid eigenlijk al kent of zaken die bij de aanvraag nog niet relevant zijn.’
