Complottheorieën zijn van alle tijden, maar het internettijdperk en sociale media zorgen wel voor een ongeziene overvloed aan informatie. Bovendien heb je weinig controle over hoe een bericht zich verspreidt’, zegt Annelies Pauwels van het Vlaams Vredesinstituut. ‘Negentig procent van de mensen die meelezen, mengt zich niet. Hen zie je dus ook niet, dat onderschatten mensen vaak.’
Als experte radicalisering weet Pauwels hoe een berichtenstroom je mee kan nemen naar een alternatieve waarheid waar er één juiste mening bestaat, en één duidelijke, boosaardige vijand. ‘Complotdenken is niet altijd gevaarlijk’, zegt ze, ‘Maar er zijn wel degelijk bewuste campagnes om mensen te misleiden. Desinformatie-ondernemers, zoals we hen noemen, kunnen een verdienmodel hebben, door bijvoorbeeld veel kliks te vergaren en advertenties aan te trekken. Of misschien hebben ze politieke redenen om iemand in een kwaad daglicht te stellen.’
Kritisch en waakzaam blijven is dus de boodschap, maar hoe kunnen we ons wapenen tegen fake news?
1. Wees kritisch, vooral voor jezelf
Een beetje wantrouwen is een goed medicijn tegen de waan van de dag. Maar wantrouw ook jezelf. ‘We hebben de neiging om nieuwe informatie te interpreteren zodat die in ons kraam past’, zegt Pauwels. ‘Daar moeten we ons goed bewust zijn.’
‘Durf te zoeken naar het tegendeel van wat je denkt’, beaamt Brecht Castel, factchecker bij het weekblad Knack en gespecialiseerd in het achterhalen van de oorsprong van valse nieuwsberichten. ‘Vaak moeten we nederig toegeven dat we iets niet weten. Maar net door voortdurend te twijfelen aan het eigen gelijk en te zoeken naar tegenbewijs, maken we vooruitgang. Zo werkt ook de wetenschap. Soms verandert daardoor wat we weten, en dat is geen schande.’
2. Ga op zoek naar andere bronnen en andere meningen
‘Meerstemmigheid’ is dus het codewoord. Maarten Van Alstein onderzoekt polarisering aan het Vlaams Vredesinstituut en ziet dat gelijkgezinde mensen elkaars meningen versterken. ‘Wie daarentegen geconfronteerd wordt met veel verschillende visies is minder vatbaar voor polarisering’, zegt hij. ‘We hoeven het niet over alles met elkaar eens te zijn. Maar als een meningsverschil ertoe leidt dat je de ander als dé vijand gaat zien, zit het fout.’
Niet alle bronnen zijn even waardevol. Tom Van Looy van ACV-CSC METEA organiseert vormingen over populisme en polarisering voor vakbondsmilitanten. Hij werkt met een checklist waarmee cursisten de juistheid van berichten kunnen achterhalen. Ken je de bron? Met welke intentie werd het bericht de wereld ingestuurd? Is het transparant over waar het de informatie vandaan haalt? Wat is de toon van het artikel? Is die erg spectaculair en gericht op emoties, dan wil het bericht wellicht vooral reacties opwekken. Een straffe of polariserende stelling vraagt bovendien om sterk bewijs, en een gebrek aan tegenbewijs is geen goed argument. Een voorbeeld? Op de schaduwzijde van de maan leeft een kolonie van reusachtige mieren die de opwarming van de aarde aanstuurt. Daar is geen bewijs voor, maar voor het tegendeel evenmin.
‘Gelukkig is het internet niet alleen een echokamer van het eigen gelijk’, aldus Van Alstein. ‘De meeste mensen op sociale media lezen net mee bij een verhitte discussie om de verschillende standpunten te leren kennen.’
3. Neem een open, vragende houding aan
Volgens Annelies Pauwels moeten we meer oog hebben voor de aantrekkingskracht van complottheorieën en desinformatie. ‘Het biedt houvast in een erg complexe, tegenstrijdige wereld. Vaak zien we dat complotdenkers veel likes en erkenning krijgen voor de berichten die ze delen. Het levert hun status en een netwerk op. Die sociale noden zitten dieper dan de ideologie.’
Dat ondervindt Tom Van Looy dagelijks. ‘Ik zeg vaak duidelijk: Ik ben het niet eens met jouw mening, maar ik ben wel geïnteresseerd om te weten hoe je ertoe gekomen bent. Dan kunnen we elkaar begrijpen, maar begrijpen is iets anders dan begrip tonen. Ik kan het nog steeds grondig met jou oneens zijn.’
Van Looy wil een veilige plaats creëren waar mensen het achterste van hun tong durven te laten zien. ‘We hebben de neiging om elkaar meteen aan te vallen als iemand iets fouts zegt. De maatschappelijke gevoeligheid daarvoor is gegroeid, en uit angst voor conflict gaan we sommige onderwerpen uit de weg, maar daardoor neemt de frustratie alleen toe.’
‘Vaak moet ik vechten tegen mijn syndicale overtuigingen’, bekent hij. ‘Als ik het ergens mee oneens ben, wil ik meteen mijn standpunt beargumenteren. Maar als je meteen in de aanval gaat, kom je niet te weten waarom iemand zegt wat hij zegt.’
Over de interpretatie van feiten kunnen we het oneens zijn, daar is niets fake aan. Wanneer foute feiten hun weg op het internet vinden, dan schuilen daar meestal geen slechte bedoelingen achter. Zo’n misinformatie kan het gevolg zijn van een onvolledig, of uit de context getrokken bericht. Maar soms is dat niet onschuldig. Wanneer dat bewust verspreid wordt om te misleiden, spreken we over desinformatie. En ziet het eruit als een echt nieuwsbericht, dan hebben we het over fake news.
Dat is nog steeds een paar stappen verwijderd van complotdenken: de overtuiging dat allerlei echte of vermeende wantoestanden te herleiden zijn tot een samenzwering of complot van een met kwaad opzet handelende vijand. Vaak bedient een complottheorie zich van een populistisch taalgebruik, waarbij iemand beweert ‘het volk’ te vertegenwoordigen en dat afzet tegen ‘de elite’. Maar zo eenvoudig is de wereld, helaas, nooit.
‘Ga niet meteen in het wilde weg googelen’
Om de waarheid van berichten te achterhalen, doet Brecht Castel zelf een beroep op de HALT-methode, ontwikkeld door de Amerikaanse onderzoeker Mike Caulfield: vier stappen om te bepalen of een bericht het delen waard is.
1. Ho!
De eerste stap vraagt om even stil te staan. Is er reden om te twijfelen? Bijvoorbeeld omdat we de bron niet kennen, of omdat het nieuws wel erg spectaculair lijkt. ‘De gemakkelijkste stap’, zegt Castel, ‘maar die vergeten we vaak. Zeker als we het eens zijn met een bericht, moeten we opletten.’
2. Analyseer de bron
Als we een reden hebben om te twijfelen, bekijken we de bron van naderbij. ‘Dat klinkt tijdrovend, maar kan soms in tien seconden. Een eenvoudige zoekopdracht op Wikipedia is vaak voldoende om een beeld te geven van wie erachter zit.’
3. Lokaliseer betere berichtgeving
Pas als dat geen antwoorden oplevert, wordt het moeilijker. Vinden we betrouwbare bronnen over het onderwerp, zoals erkende websites, of academische studies? ‘Gelukkig is er één gouden regel op het internet: de kans is groot dat iemand anders zich al hetzelfde heeft afgevraagd. Wellicht is er al een factcheck.’
4. Traceer de originele context
Maar als dat niet zo is, is het speuren geblazen. ‘Net alsof je Sherlock Holmes bent. Het internet biedt ontelbaar veel, gratis hulpmiddelen, zoals Google reverse image search om de eerste versie van een beeld te achterhalen. Onlangs stootte ik plots op een tool om video’s frame per frame af te spelen, ideaal om beelden extreem te vertragen.’
